مجموعه تاریخی بیستون

مجموعه تاریخی بیستون یكی از قدیمی ترین و بی نظیرترین مجموعه های ایران است كه در هر گوشه آن داستان و سنگ نبشته و اثر تاریخی وجود دارد كه برخی از آنها در یونسكو نیز ثبت شده اند .غنای تاریخی و طبیعی ایران را در كمتر كشور دیگری از این كره خاكی می توان پیدا كرد. آثاری كه برخی شهرت جهانی دارند و برخی را فقط ایرانیان می شناسند.كرمانشاه استانی كه حرف های بسیاری را در زمینه تاریخ و فرهنگ كشور برای گفتن دارد و به عنوان یكی از قدیمی ترین سكونتگاه های تاریخی در دنیا شهرت یافته است. محوطه تاریخی بیستون یكی از مطرح ترین جاذبه های گردشگری این استان است كه سنگ نوشته های داریوش آن به ثبت جهانی رسیده اند.

همانطور كه گفتیم بیستون مجموعه ای است از آثار دوران پیش از تاریخ تا دوران اسلامی. آثاری همچون كتبیه جهانی داریوش بزرگ، مجسمه هركول، بقایای سد و پل ساسانی، سراب بیستون، بناهای ایلخانی، بناهای صفوی، غارهای باستانی، نقش برجسته گودرز دوم و بلاش، كارونسرای شاه عباسی و … كه در كنار هم یكی از غنی ترین و معتبر ترین محوطه های تاریخی جهان را تشكیل داده اند. شاید دلیل تجمع این همه اثر از دوران های مختلف تاریخی در یك مكان، تقدس زیادی باشد كه سال هاست كوه بیستون در میان نیاكانمان داشته است. با ما همراه شوید تا بیشتر با این مجموعه بی نظیر آشنا شوید .

نقش برجسته بیستون

كتیبه داریوش یكی از معتبر ترین سندهای تاریخی دنیاست. این كتیبه پیروزی داریوش بزرگ بر گئومات مغ را شرح می دهد. سنگ نوشته بیستون در ارتفاع ۱۰۰ متری از سطح زمین و بر روی صخره های كوه بیستون تراشیده شده است. كتیبه داریوش ۶ متر طول و ۲.۳۰ متر عرض دارد و در مجاورت آن نقش برجسته دارویش اول هخامنشی به ارتفاع ۱.۷۸ متر در دل كوه تراشیده شده است. كتیبه بیستون، داستان اولین سال فرمانروایی داریوش بزرگ و پیروزی بر گئومات مغ را از زبان خودش و در سه زبان روایت می كند. در واقع داریوش قصد داشته سختی ها و داستان هایی كه در هنگام به قدرت رسیدنش بر او گذشته و شورش هایی كه سركوب كرده است را برای جهانیان روایت كند. در كنار این كتیبه تاریخی، نقش برجسته داریوش به همراه اسرایش هم حكاكی شده است.

در این نقش برجسته داریوش لباس فاخر پارسی به تن دارد و تاجی كنگره دار بر سر گذاشته است. او پای چپ خود را به نشانه قدرت و اقتدارش بر روی سینه گئومات مغ گذاشته است و گئومات نیز در حال التماس كردن است. در پشت سر داریوش ۹ اسیر كه با طناب بسته شده اند ایستاده اند. این اسیران در واقع كسانی اند كه پس از مرگ بردیا، به دروغ خود را شاه ایران نامیده و آشوب كردند. در جای جای این نقش برجسته و همچنین كتیبه آن، نقش اهورامزدا به چشم می خورد كه این نشان از یكتا پرستی داریوش بزرگ دارد.

داریوش بزرگ در كتیبه اش خود را معرفی می كند، از پدران و پادشاهی عظیم هخامنشی می گوید، و درباره نحوه به دست گرفتن حكومت و سركوب شورشگران صحبت می كند. در جایی از این كتیبه آمده است: “تو كه پس از این، این نوشته را می بینی، مبادا به آن آسیبی وارد كنی. تا می توانی از آن نگه داری كن.”

پیكره هركول

مجسمه مشهور هركول، فرد درشت و قدرتمندی را نشان می دهد كه بر سكویی به درازای ۲/۲۰ متر بر روی پهلوی چپ خودش لم داده است. هركول در دست راستش پیاله شراب دارد و دست چپش را بر روی پای خود قرار داده است. این مجسمه ارزشمند هنگامی كشف شد كه راه سازان مشغول تراشیدن كوه برای احداث جاده همدان به كرمانشاه بودند. در پشت این مجسمه، كتیبه ای از زمان سلوكیان وجود دارد. این تندیس ۱ متر و ۴۷ سانت طول دارد.

سراب بیستون

سراب بیستون در واقع چشمه ای است كه آب آن باعث ایجاد یك دریاچه كوچك در محوطه تاریخی بیستون شده است. یكی از دلایل استقرار و سكونت انسان باستان در این ناحیه، وجود همین چشمه منحصر به فرد است. اكثر آثار تاریخی ارزشمند این محوطه، دور تا دور این چشمه تاریخی ایجاد شده اند.در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۵۰۲۰ به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.سرآب بیستون ۶۶اُمین اثر طبیعی ملی است كه توسط سازمان میراث فرهنگی در ۳ مرداد ۱۳۸۸ در فهرست میراث طبیعی ایران قرار گرفت.

كوه بیستون

كوه بیستون یكی از كوه‌های كوهستان پرآو است كه در نزدیكی شهر بیستون و ۳۲ كیلومتری شرقی شهر كرمانشاه جای گرفته‌است.دیواره بیستون كه سنگ‌نبشته بیستون بر روی آن كنده‌كاری شده با بلندای ۱۲۰۰ متر و پهنه‌ بیش از ۵۰۰۰ متر، از مهم‌ترین عوامل جذابیت این محوطه برای ساخت آثار تاریخی بوده‌ است و مرتفع‌ترین دیواره ایران و پنجمین دیواره مرتفع جهان است كه علاوه بر كتیبه داریوش بزرگ، ۲۸ اثر تاریخی این كوه در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌اند.
كوه بیستون در زمان پارینه‌سنگی محل اسكان انسان‌های شكارگر بود كه برای استقرار فصلی خود از غارهای دامنه جنوبی استفاده می‌كردند. غار شكارچیان اولین غار بیستون بود كه در سال ۱۳۲۸ توسط انسان‌شناسی آمریكایی برای دو هفته كاوش شد و همین موضوع منجر به كشف هزاران ابزار سنگی از دوره پارینه‌سنگی میانی شد. در طی این كاوش همچنین بقایای استخوان حیواناتی مثل اسب با قدمتی حدود ۷۰ تا ۴۰ هزار سال به دست آمد. در این میان بخشی از استخوان ساعد یك انسان نیز كشف شد كه ممكن است به انسان نئاندرتال یا انسان اوایل دوره پارینه‌سنگی جدید مرتبط باشد. علاوه بر این، در غارهای دیگر كوه بیستون نظیر غار مرخرل، غار مر تاریك و غار مرآفتاب آثار سكونت انسان نئاندرتال پیدا شده است.

كوه بیستون در كنار جنبه‌های تاریخی‌اش، تاثیر زیادی در ادبیات ما داشته است و در بین ایرانی‌ها به‌عنوان كوهی مقدس یاد می‌شود. یكی از این تاثیرها را می‌توان در منظومه خسرو و شیرین از نظامی گنجوی مشاهده كرد كه در آن از عشق وافر فرهاد به شیرین گفته شده است. داستان از این قرار است، خسرو پرویز از پادشاهان نامی ساسانی كه خود نیز شیفته شیرین بود، به فرهاد می‌گوید اگر بتواند كوه بیستون را به‌طور كامل بكند، اجازه ازدواج با شیرین را به او می‌دهد. خسرو پرویز كه فكرش را نمی‌كرد، فرهاد در این زمینه به موفقیت برسد، با مشاهده سال‌ها تلاش او در كندن كوه و پیشرفت كارش، نگران می‌شود و به پیشنهاد خرمندان دربارش به فرهاد اطلاع می‌هد كه شیرین مرده‌ است. فرهاد با شنیدن این خبر دروغین، تیشه‌اش را بر زمین می‌زند و در دم جان می‌سپارد.

آثار دوره های تاریخی بیستون

غار شكارچیان

غار شكارچیان (غار بیستون) یك غار متعلق به دوران پارینه‌سنگی است كه در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۸۸۹ به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. كاوش‌های غار شكارچیان (غار بیستون) در سال ۱۹۴۹ (۱۳۲۸) و در سفر اكتشافی باستان‌شناس و انسان‌شناس آمریكایی به نام كارلتن كوون به غرب زاگرس آغاز شد. یك زبان‌شناس بنام كامرون، كوون را همراهی می‌كرد. كوون پس از نخستین بازدید از غار، چند ماه بعد به مدت دو هفته به كاوش در این غار پرداخت كه منجر به كشف هزاران ابزار سنگی مربوط به فرهنگ موستری و بقایای استخوان حیوانات شكار شده‌ای چون گوزن و اسب وحشی شد. این یافته‌ها احتمالاً بین ۷۰ تا ۴۰ هزار سال دیرینگی دارند.

غار مرخرل

غار مرخرل مربوط به دوران پارینه‌سنگی میانی است كه در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۸۸۵ به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

نیایشگاه مادی

نیایشگاه مادی در محوطه تاریخی و فرهنگی بیستون جای گرفته‌است در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۸۸۳ به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.نیایشگاه مادی یكی دیگر از آثار ملی موجود در محوطه تاریخی بیستون است كه در زیر كتیبه داریوش بزرگ قرار دارد. این نیایشگاه شامل صفه‌ای به طول ۱۰٫۵،‌عرض هفت متر و بلندی ۱٫۵ متر می‌شود كه با سنگ‌های نتراشیده و خشكه‌چین ساخته شده و از طریق راهرویی به طول هفت متر و عرض ۱٫۵ متر، دو بخش شده است. اتاقی در انتهای این راهرو قرار دارد كه اطراف آن را شكاف كوه و یك دیوار احاطه كرده‌ است. حدود ۶۰ سال قبل یك هیئت آلمانی طی بررسی و كاوش این صفه، آن را نیایشگاهی از دوران مادها معرفی كرد. در طی كاوش روی صفه و پیرامون آن، سفال‌هایی متعلق به نیمه اول هزاره اول پیش از میلاد كشف شد.
دژ مادی
محوطه‌ تاریخی دژ مادی در شمال غرب مجموعه بیستون قرار دارد كه بر اساس كاوش‌های باستان‌شناسی در سال ۱۹۶۶ برج و باروهای مستطیل شكلی داشته است. دیوارهای دژ را به‌صورت خشكه‌چین و با سنگ‌های كوچك و بزرگ ساخته‌اند. از آنجا كه سفالینه‌های این سازه مشابه نمونه‌های كشف‌شده در نوشیجان ملایر و گودین تپه كنگاور است، آن را به دوره مادها نسبت می‌دهند. ضمن اینكه كشف سنجاق سینه‌ای برنزی كه قدمتش به قرن هشتم قبل از میلاد برمی‌گردد، این نظریه را تقویت می‌كند.
باستان‌شناسان معتقدند كه تأسیسات این بنا با نقش‌برجسته داریوش در ارتباط است و احتمال می‌دهند كه گئومات مغ و همدستانش در این محل به دست داریوش شكست خورده‌اند.
طی كاوشی كه در سال ۱۳۸۱ انجام شد، آثاری سفالی از دوره‌های مختلف تاریخی نظیر عصر مفرغ جدید، عصر آهن، هخامنشی، اشكانی و اسلامی پیدا شد كه نشان می‌داد اوج شكوفایی دژ در دوره مادها بوده است.

نقش برجسته بلاش ( دوره اشكانیان )

سنگ بلاش یا نقش برجسته بلاش مربوط به دوره اشكانیان است كه در محوطه تاریخی و فرهنگی بیستون واقع شده و در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۸۸۴ به ثبت آثار ملی ایران رسیده است.تخته سنگ چهارضلعی نامنظمی در دامنه كوه بیستون وجود دارد كه ارتفاع آن به ۲٫۵ متر می‌رسد و روی سه ضلع آن نقوشی با برجستگی كم حجاری شده است. این اثر ارزشمند در سال ۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت.روی ضلع میانی این تخته سنگ، نقشی متعلق به «بلاش» از پادشاهان اشكانی به حالت تمام‌رخ به چشم می‌خورد كه علاوه بر كمربندی بر كمر و گردنبندش، دامن گشادی بر تن دارد. او چهره‌ای با ریش و سبیل و موهای بلند است كه سربندی زینت‌بخش روی این موها شده است. در دست چپ این پادشاه یك پیاله‌ و دست راست او به‌سمت آتشدان دراز است كه گویی چیزی در آن می‌ریزد. كتیبه‌ای روی بدنه آتشدان حك شده است كه می‌گوید:این تصویر بلاش شاه شاهان، پسر بلاش شاه شاهان، نوه …
از آنجا كه انتهای كتیبه محو شده است، مشخص نیست كه نقش‌برجسته مذكور به كدام بلاش تعلق دارد.
روی ضلع سمت چپ این تخته سنگ، شخصی با لباسی همانند بلاش وجود دارد كه ظاهرا در حال رفتن به‌طرف نقش بلاش است؛ در حالی كه دست راستش را بالا برده است و چیزی در دست دیگرش دارد. در سمت راست نقش بلاش نیز نقش شخص سومی قرار دارد كه لباسی تا زانو بر تن دارد.

سنگ‌نگاره گودرز

سنگ‌نگاره گودرز یا نقش برجسته گودرز یا پیكره گودرز، نقش‌برجسته‌ای است كه گودرز یكی از پادشاهان اشكانی بر دامنهٔ كوه بیستون از خود بر جای گذاشته است. در این اثر، پیكره گودرز به سیمای سواری زره پوش بر اسبی سواره شده و با نیزه بلند به سواری دیگر حمله كرده و او را از اسب واژگون كرده‌است. این نقش برجسته كنار نقش برجسته مهرداد دوم پادشاه دیگر اشكانی كنده شده‌است. یك كتیبه یونانی بالای این نقش برجسته این سوار زره پوش اشكانی را «گودرز پسر گیو» معرفی كرده‌است.

دیدگاه عمومی این است كه گودرزی كه اینجا معرفی شده همان گودرز دوم اشكانی است بر مهرداد یكی از رقیبانش و نیز بر كاسیوس سردار رومی پیروز شده بود. در بالای سر گودرز نقشی است كه به عقیدهٔ یونانیان نیكه رب‌النوع پیروزی در فرهنگ یونان باستان است. اما دیدگاهی دیگر این گودرز را همان گودرز یكم می‌داند كه در اواخر پادشاهی مهرداد دوم در بابل به نام خود سكه زده و در نقش برجسته مهرداد دوم در بیستون «شهربان شهربانان» خوانده شده‌است.
بخشی از این اثر توسط ساخت كتیبه شیخ علی خان زنگنه از بین رفته است.

نقش مهرداد اشكانی

پیكره مهرداد دوم یا نقش میتریدات اشكانی یكی دیگر از پیكره‌های محوطه تاریخی بیستون است. این پیكره بر دیواره‌ای كه روبه‌روی سنگنبشته داریوش بزرگ هخامنشی بوده و در پایین آن كنده شده‌است. در این پیكره‌تراشی، مهرداد دوم اشكانی (۸۷/۸۸-۱۲۳/۱۲۴ پیش از میلاد) ایستاده و در برابرش پنج تن از بزرگان اشكانی دیده می‌شوند. این بزرگان ایستاده و با دست راست پیشكشی را تا روبه‌روی چهره شان بالا آورده و به مهرداد نشان داده‌اند. خود مهرداد دوم نیز دست راست را در پاسخ به آنان بالا آورده است. یك سنگنبشته یونانی كه بالای سر این پیكره‌ها دیده می‌شود كه بزرگان اشكانی را به ترتیب از چپ به راست چنین شناسانده است: كوهزاد، مهراد، مهرداد رازدار، گودرز شهربان شهربانان، شاه شاهان بزرگ مهرداد.

كاخ بیستون (دوره ساسانی )

كاخ بیستون یك كاخ ویران شده ساسانی است كه در محوطه تاریخی و فرهنگی بیستون قرار دارد. این كاخ ناتمام ساسانی از سال ۱۳۵۵ خورشیدی تا كنون به‌صورت پیاپی مورد كاوش باستان‌شناسی واقع شده‌است. تاكنون شش بار كاوش باستان‌شناسی انجام شده‌است. كاوشگران در این شش فصل حفاری به اطلاعات نسبتاً خوبی دست یافته‌اند. براساس اطلاعات به‌دست آمده، این منطقه در دوران ساسانی در حال تبدیل شدن به یك كاخ بود كه به دلایلی، ناتمام باقی ماند و در دوره‌های بعد به كاروانسرا تبدیل شد كه این كاروانسرا نیز بر اثر یك زلزله كاملاً ویران شد. بعدها در دورهٔ قاجار، روستایی روی آن ساخته شد. در نهایت نیز در سال ۱۳۵۴ خورشیدی حدود ۲۷۰ خانه‌ای كه روی این محوطه تاریخی ساخته شده بود، تملك و عملیات كاوش آغاز شد.

پل ساسانی یا پل خسرو به طول ۱۵۲٫۸۰ متر روی رودخانه گاماسیاب در دو كیلومتری شهر بیستون قرار دارد. با توجه به تكنیك بنایی، تراش سطح سنگ‌ها و نشانه‌های حجاری و همین طور علاقه خسرو پرویز به ساخت‌وساز می‌توان نتیجه گرفت كه این اثر تاریخی به دوره ساسانی تعلق دارد. به اعتقاد برخی كارشناسان، این پل بخشی از سد ساسانی بوده است.

این پل ۹ دهانه و ۱۰ پایه دارد كه پایه‌های آن به طول ۳٫۱۴ متر و عرض ۲٫۷ متر هستند. ضمن اینكه پایه‌های آن با پلان ۶ ضلعی، از ملات گچ و سنگ تراشیده ساخته شده و حدفاصل پایه‌ها با ملات آهك و قلوه‌سنگ پر شده است. این پل روی بستری سنگی ساخته شده است كه نه‌تنها مانع از شسته‌شدن كف رودخانه می‌شود، بلكه ارتفاع سطح آب را تنظیم می‌كند. در حال حاضر از گذرگاه و دهانه‌های این پل اثری باقی نمانده است‌ و در سال‌های اخیر مردم بومی برای تردد از روی آن، پایه‌های فلزی روی پایه‌های سنگی كار گذاشته‌اند.

فرهاد تراش

فرهاد تراش، فرهاد تاش، فراتاش، فرای تاش اثری كه در جهت غربی سنگ‌نبشته و نقش برجسته مشهور داریوش بر سینه كوه بیستون دیواره‌ای سترگ به بلندای نزدیك به ۴۵ متر و پهنای حدود ۲۰۰ متر كنده‌كاری شده كه مربوط به دوره ساسانیان است كه با مرگ پادشاه نیمه كاره رها می‌شود. این اثر در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۸۸۷ به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

بنای ساسانی

بنای ساسانی مربوط به دوره ساسانیان است و در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۸۸۰ به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

پل ساسانی (خسرو)

بقایای پل ساسانی (خسرو) كه مربوط به دوره ساسانیان است در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۸۹۰ به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.پل ساسانی یا پل خسرو به طول ۱۵۲٫۸۰ متر روی رودخانه گاماسیاب در دو كیلومتری شهر بیستون قرار دارد. با توجه به تكنیك بنایی، تراش سطح سنگ‌ها و نشانه‌های حجاری و همین طور علاقه خسرو پرویز به ساخت‌وساز می‌توان نتیجه گرفت كه این اثر تاریخی به دوره ساسانی تعلق دارد. به اعتقاد برخی كارشناسان، این پل بخشی از سد ساسانی بوده است.

این پل ۹ دهانه و ۱۰ پایه دارد كه پایه‌های آن به طول ۳٫۱۴ متر و عرض ۲٫۷ متر هستند. ضمن اینكه پایه‌های آن با پلان ۶ ضلعی، از ملات گچ و سنگ تراشیده ساخته شده و حدفاصل پایه‌ها با ملات آهك و قلوه‌سنگ پر شده است. این پل روی بستری سنگی ساخته شده است كه نه‌تنها مانع از شسته‌شدن كف رودخانه می‌شود، بلكه ارتفاع سطح آب را تنظیم می‌كند. در حال حاضر از گذرگاه و دهانه‌های این پل اثری باقی نمانده است‌ و در سال‌های اخیر مردم بومی برای تردد از روی آن، پایه‌های فلزی روی پایه‌های سنگی كار گذاشته‌اند.

كاروانسرای ایلخانی

كاروانسرای ایلخانی بر روی ویرانه‌های كاخ ناتمام ساسانی ساخته شده بود. اما بعدها بر اثر یك زمین‌لرزه كاملاً ویران شد. بعدها در دورهٔ قاجار، روستایی روی آن ساخته شد.كاروانسرای ایلخانی اثر تاریخی دیگری در محوطه بیستون واقع در پایین‌دست فرهاد تراش است كه روی بقایای كاخ نیمه‌كاره ساسانی ساخته شده بود.برای ساخت این كاروان‌سرا از مصالحی مثل آجر، لاشه‌سنگ و ملات گچ استفاده كردند و آن را روی بقایای دیوارهای سنگی بنای ساسانی ساختند. كاروانسرای مذكور علاوه بر حیاط مركزی، ۶۴ حجره و یك مسجد كوچك داشت. ظاهرا این محل در اثر زلزله‌ای مهیب تخریب می‌شود و كاربری خود را از دست می‌دهد. با این حال هنوز هم بقایایی از طاق‌های آن موجود است.
در دوره‌ تیموری به‌طور پراكنده ساخت‌‌وسازهایی روی این بنا انجام‌ شد كه از آثار آن دوره می‌توان به تنورهای متعدد در عمق‌‌های مختلف این بنا اشاره كرد. در عصر صفوی از مصالح این بنا برای ساخت كاروانسرای شاه‌عباسی استفاده شد.

دوره صفویان

كاروانسرای شاه‌عباسی (بیستون)

كاروانسرای شاه عباسی بیستون كاروانسرایی مربوط به دوره صفوی است كه در تاریخ ۱۳ مرداد ۱۳۵۳ با شمارهٔ ثبت ۹۷۴ به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

كتیبه شیخ علی خان زنگنه

كتیبه شیخ علی خان زنگنه سنگ‌ نبشته‌ای است كه توسط شیخ علی‌خان زنگنه وزیر شاه سلیمان صفوی ایجاد شده‌است. این سنگ‌ نبشته‌ بر روی بخش‌هایی از سنگ‌ نگاره گودرز كنده‌ كاری شده و باعث تخریب آن اثر شده‌ است.شیخ علی خان كه در ابتدا حاكم كرمانشاهان بود و كارهای عمرانی زیاد در این منطقه انجام داد، بعدها صدراعظم شاه عباس دوم و سپس شاه سلیمان صفوی شد و به حدی مورد اعتماد بود كه لقب اعتمادالسلطنه را از آن خود كرد.كتیبه شیخ علی خان كه در سال ۱۳۸۰ به ثبت ملی رسید، در حقیقت وقف‌نامه او است كه روی نقش‌برجسته مهرداد دوم در دامنه كوه بیستون حجاری شده و تخریب این اثر تاریخی دوره اشكانی را در پی داشته است.
این طاق‌نما با ۳۶۳ سانتی‌متر طول و ۲۷۶ سانتی‌متر عرض، ۱۵ سطر به خط ثلث دارد. كتیبه با نام خدا آغاز شده و گفته می‌شود كه شیخ علی خان در سال ۱۰۹۳ هجری قمری از ۶ دانگ املاك نهر قره ولی و چمبطان، دو دانگ را به كاروانسرای بیستون و چهار دانگ را به سادات فاطمی اختصاص داده است. خطاطی كتیبه شیخ علی خان را یكی از خطاطان معروف صفوی به نام محسن امامی برعهده داشت.

پل بیستون (پل صفوی)

پل بیستون كه با نام‌های پل كهنه، پل شاه عباسی، پل صفوی، پل نادرآباد و پل دینورآب نیز شناخته می‌شود، پلی است مربوط به دوره صفوی كه در بخش شرقی بیستون جای گرفته‌است و در تاریخ ۵ بهمن ۱۳۴۶ با شمارهٔ ثبت ۷۶۵ به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. شواهد و مدارك به جا مانده نشان می‌دهد كه پایه‌های پل بیستون در اواخر دوره ساسانی ساخته شده ولی همانند بسیاری از دیگر سازه‌های ساسانی بیستون كه ناتمام مانده است. در سده چهارم هجری فرمانروایان محلی حسنویه آن را تكمیل كردند كه از آن تنها طاق‌های دهانه دوم و سوم و پشتبندهای مدور آن به جا مانده است. در دوره ایلخانی، دهانه پنجم پل به همراه پشتبندهای مثلثی بازسازی گردید. افزون بر این برای تأمین آجرهای دهانه پل، كوره‌های آجرپزی در شمال غربی آن ایجاد كرده‌اند. نمای پل در دوره صفوی و طاق چهارم در دوره پهلوی بازسازی گردید.

دیگر غارهای بیستون

مَر تاریك

در شمال غرب غار مرخرل، غاری وجود دارد كه از روی مصنوعات سنگی كشف‌شده در آن نظیر خراشنده، اسكنه، تراشه، تیغه و غیره می‌توان ویژگی صنعت موستری (صنعت‌ ساختن ابزار سنگی در عصر پارینه‌سنگی) را در آن‌ها مشاهده كرد. استخوان جانورانی چون ماهی، خفاش، موش و پستانداران حشره‌خوار نیز از این غار كشف شده است.

غار مر تاریك مشرف به یك سكوی طبیعی است و دهانه آن در ارتفاع سه متری دیواره كوه قرار دارد. این غار حدود ۸۰ متر مربع وسعت و ۲۵ متر عمق دارد و به‌شكل دالانی عمیق و كم‌عرض به نظر می‌رسد. از آنجا كه دهانه غار در جهت جنوب شرقی است، نور خورشید در طی روز تا عمق چند متری آن را روشن می‌كند. پس از ورود به غار و چند متر جلوتر، محور اصلی آن با زاویه حدود ۹۰ درجه به‌طرف راست متمایل می‌شود.

مَر آفتاب

غار مرآفتاب بین غار مر تاریك و مر دودر، وجود دارد كه ظاهرا به‌عنوان اقامتگاهی فصلی در دوره پارینه‌سنگی به كار می‌رفت. تعدادی ابزار سنگی و یك ابزار استخوانی نیز از این غار كشف شده است. این غار ۲۶ متر عمق دارد و دهانه آن با ارتفاع ۶ متر به‌سمت شمال شرقی است كه به‌تدریج ارتفاع غار كم می‌شود و در نهایت به كمتر از یك متر می‌رسد. دالان اصلی ۱۶۰ متر مربع مساحت دارد كه از طریق یك پشته استالاگمیتی از بخش انتهایی غار جدا شده است.

مَر دودر

این غار كه با ارتفاع حدود یك تا سه متر به‌عنوان مرتفع‌ترین غار بیستون محسوب می‌شود، در شمال شرق غار شكارچیان واقع شده و آثاری از دوره‌های پارینه‌سنگی در آن كشف شده است. غار مذكور ۲۰ متر عمق دارد و از آنجا كه دارای دو دهانه ورودی است، آن را مر دودر نامیده‌اند. دهانه اصلی غار مشرف بر دره‌ای شیب‌دار و كم‌عرض قرار دارد و دهانه دیگر به راهی منتهی می‌شود كه به غار مر آفتاب و مر تاریك می‌رسد.

امكانات مجموعه بیستون و شرایط بازدید از آن

در مجموعه تاریخی بیستون امكاناتی نظیر پاركینگ، سرویس بهداشتی، نمازخانه، غرفه صنایع‌دستی و خرید سوغات، رستوران و شربت‌خانه برای گردشگران در نظر گرفته شده است.از آنجا كه نقش‌برجسته و كتیبه داریوش بزرگ در زمان نگارش این مقاله (زمستان ۱۳۹۹) در حال مرمت است، امكان بازدید از آن وجود ندارد و گردشگران از بخش شرقی سراب بیستون می‌توانند آن را به نظاره بنشینند.ورود وسایل نقلیه به محوطه بیستون ممنوع است و امكان برپایی چادر مسافرتی، روشن كردن آتش و غیره در داخل آن وجود ندارد. ورزش‌هایی مثل صخره‌نوردی، پرش با چتر و… در كوه بیستون نیازمند كسب مجوز از پایگاه میراث جهانی بیستون است.همان طور كه ذكر شد، كاروانسرای شاه عباسی بیستون در حال حاضر به هتل تغییر كاربری داده است و از همین رو نمی‌توان از آن بازدید كرد.