تماشاخانه سنگلج تهران قدیمی‌ترین سالن‌نمایش تهران است كه در محله سنگلج، در خیابان بهشت و در ضلع جنوبی پارك شهر قرار دارد. تماشاخانهٔ سنگلج در اوایل دههٔ ۱۳۴۰ بازیر بنای ۱۰۳۴ مترمربع و در كنار باغ سنگلج توسط مهندس بابائیان ساخته شد و به وزرات فرهنگ و هنر وقت واگذار شد.تماشاخانه سنگلج در قلب تهران واقع شده و با قدمتی دیرینه و تاریخی پر رمز و راز، پذیرای علاقه مندان به تئاتر است. تماشاخانه سنگلج به همت شهرداری تهران باسازی شده و هم اكنون مورد استفاده علاقه مندان قرار می گیرد.اگرچه تماشاخانه قدیمی و ارزشمند سنگلج به علت قدمت تاریخی خود تحولات اجتماعی و فرهنگی و سیاسی متعددی را پشت سر گذاشته و در این گذر زمان شاید مورد بی‌مهری و بی‌توجهی نیز قرار گرفته است، ولی همواره چون پدری مهربان در خانواده تئاتر كشور پذیرای عاشقان فرهنگ و هنر ایران زمین بوده است و خواهد بود.
تماشاخانه سنگلج تهران یكی از تماشاخانه های تقریبا قدیمی تهران محسوب می شود كه همچنان نیز پذیرای علاقه مندان به هنر تئاتر است.سال ۱۳۴۳ خورشیدی “وزارت فرهنگ و هنر” تاسیس شد و به تدریج فكر ساخت یك تماشاخانه برای اجرای آثار نمایشی ایرانی به وجود آمد.به همین منظور در این زمان مهندس بابایان، مدیرعامل شركت بهساز نو، كه نام او مشخص نیست، یك قواره زمین، واقع در محله “سنگلج” تهران و ضلع جنوب غربی” پارك شهر” به ساخت این تماشاخانه اختصاص داد و آنرا هدیه كرد.
این تماشاخانه با زیربنایی به مساحت ۱۰۳۴ مترمربع ساخته شد و مهر ماه ۱۳۴۴ خورشیدی، همزمان با برگزاری نخستین جشنواره “نمایشهای ایرانی” افتتاح شد.یكی از جاذبه های تصویری كه نگاه هر تازه واردی را به تماشاخانه سنگلج به خود جلب می كند، تابلوی معرق كاشی به ابعادسه متر در ۱۴ متر است كه سال ۱۳۴۳ خورشیدی توسط دكتر سیما كوبان طراحی و توسط گروه كاشی سازی هنرهای زیبا ساخته شده و بر سردر ورودی این تماشاخانه خودنمایی می كند.
در آغاز مقرر بود كه آثار نمایشی شركت كننده در این جشنواره، هر یك به مدت یك یا دو شب در این تماشاخانه اجرا شوند ولی به دلیل استقبال تماشاگران، با توجه به استقبالی كه از هر اثر نمایشی صورت می گرفت، یك یا دو ماه اجرا برای این آثار در نظر گرفته شد.
“تماشاخانه سنگلج” در آن زمان به لحاظ تجهیزات فنی، نور، صدا و آكوستیك سالن اجرا كاملا استاندارد بوده و وجود امكانات صحنه‌ای همچون سن گردان، میله‌های بالا برنده پرده، دكور و . . . موجب شده بود كه این تماشاخانه از ویژگی خاصی برخوردار باشد.تماشاخانه سنگلج، در آغاز دهه پنجاه خورشیدی، رونق اولیه را از دست داد و در حقیقت برای جذب تماشاگران بود كه برای نخستین بار در سال ۱۳۵۲ نمایش غیر ایرانی برای اجرا در این تماشاخانه كه برای اجرای آثار نمایشی ایرانی ساخته شده بود درنظر گرفته شد و نمایش “بازرس” نوشته نیكلای گوگول به كارگردانی عزت اله انتظامی در آنجا اجرا شد.پس از انقلاب، در سال ۱۳۵۹ اداره این مجموعه از وزارت فرهنگ و آموزش عالی به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی انتقال یافت و زیر نظر مركز هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی فعالیت خود را ادامه داد.این تماشاخانه سال ۱۳۸۶ توسط دفتر طرحهای عمرانی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مورد بازسازی قرار گرفت و پس از شش ماه در تاریخ بهمن ماه این سال بازگشایی شد.
گروه های تئاتر فعال در تماشاخانه سنگلج
پس از آغاز به كار این تماشاخانه، گروه های “هنر ملی” به سرپرستی عباس جوانمرد، “مردم” به سرپرستی علی نصیریان، “شهر” به سرپرستی جعفر والی”، “امروز” به سرپرستی داوود رشیدی، ، “جوان” به سرپرستی اسماعیل شنگله و “میترا” به سرپرستی خلیل موحد دیلمقانی كه وابسته به “اداره هنرهای دراماتیك” بودند و با كمك مالی “وزارت فرهنگ و هنر” فعالیت می‌كردند آثار نمایشی خود را تولید و در این تماشاخانه اجرا می كردند.
در این گروه های نمایشی كارگردانانی چون عباس جوانمرد، جعفروالی، علی نصیریان، عزت‌ا… انتظامی، داود رشیدی، ركن‌الدین خسروی، بهرام بیضایی، محمود استادمحمد و . . . فعالیت داشتند كه قالبا به عنوان نویسنده آثار خود نیز فعالیت می كردند و همچنین از نمایشنامه های نویسندگانی مثل غلامحسین ساعدی، خلیل موحد دیلمقانی، اكبر رادی، بیژن مفید، محسن یلفانی، منوچهر رادین، بهن فرسی، محمود دولت آبادی، كوروس سلحشور، حسین مكی، آرمان امید، بهزاد فراهانی، محمد رهبر، حمید نعمت و عنایت اله احسانی نیز استفاده می كردند.
با به وجود آمدن این شرایط، برای نخستین بار در تاریخ تئاتر ایران، اجرای تئاتر با حمایت دولت به انجام رسید و از این طریق تعداد زیادی از بازیگران، نویسندگان، كارگردانان، طراحان دكور و . . . به استخدام دولت درآمدند.
این مجموعه كه هم اكنون زیر نظر مركز هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اداره و تأمین برنامه می‌شود، پس از سالها در شهریور ماه ۱۳۸۶ مورد بازسازی اساسی قرار گرفت و به شكل و شمایی جدید در آمد در طی بازسازی قسمت اداری، سالن نمایش، صحنه و سالن انتظار كاملاً تغییر یافته و فضای زیبا و مطلوب را به خود اختصاص داد و در روز ۱۶ بهمن ۱۳۸۷ همزمان با بیست و ششمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر تهران و در زمان مدیریت اتابك نادری بازگشایی و افتتاح مجدد گردید.
از ابتدای تأسیس تماشاخانه سنگلج، اجرای نمایشهای ایرانی و نیز فعالیت گروه هنر ملی در آن باعث شد تا از این تماشاخانه به عنوان پایگاه رشد تئاتر ایرانی یاد شود.
این مجموعه در زمان خود به لحاظ فنی و تجهیزات نور و صدا و حتی آكوستیك سالن در نوع خود بی‌نظیر بوده است.
وجود امكانات صحنه‌ای از قبیل سن‌گردان ـ میله‌های بالا برنده پرده و دكور و … . این سالن را نسبت به سالن‌های موجود آن زمان منحصر به فرد رقم می‌زد.
