بنای ایسپیه مزگت باقیمانده یك آتشكده قدیمی و بزرگ در دیناچال تالش است. تمامی نشانه های معماری وكاربردی آن عملكرد مذهبی این بنا را تایید می كند.این بنا دردوران پس از اسلام احتمالا بعد ازقرن سوم هجری به مسجد تبدیل شد و ظاهرا تا مدتها ی مدید مورد استفاده قرار می گرفته است. گذشته از اهمیت تاریخی و معماری بنا اینكه در اطراف آن باید شهری بزرگ وجود داشته باشد. مشغله فكری بسیاری از اندیشمندان در گیر با این موضوع است. بازسازی این بنا وتعریف حریم حفاظتی و برنامه عملیاتی می تواند هویت آنرا روشنتر ساخته و مجددا زندگی را به این محل بازگرداند.
بنای تاریخی اسپیه مزگت ایسپیه مزگت از دو كلمه “ایسپی “در زبان تالشی به معنای سفید و”مزگت” در زبان اوستا به معنای مسجد تشكیل شده است.ایسپیه مزگت در دهكده كیش خاله در شمال آبادی دیناچال از آبادیهای جنوب اسالم در فاصله حدود ۲۲ كیلومتری جنوب شهر تالش واقع شده است.بنای مذكور در كرانه شمالی دیناچال رود و در یك و نیم كیلومتری شرق جاده تالش –انزلی واقع است. این بنا را می توان یكی از شگفت انگیزترین بناهای تاریخی گیلان دانست.
این بنا كه امروزه روی در خرابی وفنا دارد .باید روزی در محلی آباد ومعروف بنا شده باشد.اما در هیچ یك ازكتب تاریخی محلی و سفرنامه های خارجیان و ایرانیان .نامی از این بنا نیامده است.عجیبتر اینكه رابینو نیز این بنای تاریخی را ازقلم انداخته است.با این كه درختان متبرك نیز در كتاب او فهرست شده است. در طی زمان دراز عوامل مختلف انسانی و طبیعی موجب تخریب ایسپیه مزگت شده اند.درختان جنگلی بزرگ بر بام آن رسته وریشه های خود را چون گوه ای میان دیوارها فرو برده و آنها را شكافته اند.رود خانه سیلابی دیناچال نیز.قسمت جنوبی آن را كنده وبرده است.بارندگی و رطوبت نیز گچكاری وسفید كاری وگچ بریهای آن را فرسوده كرده و تا حدود زیادی از میان برده است.
مصالح اصلی بنا ی این اثر تاریخی آجرهایی به ابعاد ۶×۲۳×۲۳ سانتیمتر است. قطر دیوار آن ۱۷۵ سانتیمتر است. گوشه ای از این بنا كه یك ضلع آن ۷۵/۱۶ متر است. فعلا بر پاست و دیوار یكی از دهلیزهای بنا می باشد.بر دیوار همین دهلیز است كه پنج شش متر كتیبه كوفی ساده باقیمانده و كلمات “لم یخش الا الله فعسی اولعك ان یكونو امن المهتدین” روشن خوانده میشود. این كتیبه كه ابتدای آن در همین دهلیز بوده ،روزی چهار دهلیز اطراف را تزیین می داده است.دیو اره دهلیزها نیز گچ بری عجیبی به ارتفاع ۱ متر داشته كه فعلا ۲ متر از این از اره بر دیوار شمالی مشخص است.
شاید بتوان از آنچه باقی مانده ، حدس زد كه این بنا شامل یك رواق در وسط و چهار دهلیز در چهار طرف بوده است. درب ورودی تقریبا شمالی است و وارد دهلیز شمالی میشود و عرض آن بالغ بر۶/۱ متر است. ارتفاع طاق دهلیزها از كف كنونی ۷/۵ متر است. یك طرف دهلیزها دیوار خارجی بنا شده و طرف دیگر آنها پایه های هشت ضلعی است كه محیط آنها ۵/۵ متر است. پایه های كه در چهار كنج هستند زاید ه های دارند. فاصله میان دو پایه ای كه یكی از آنها زایده دارد ۳/۲ متر و فاصله میان دو پایه اصلی ۸/۲ متر است. بالای هر دو پایه ، طاقی با هلال شكسته زده شده است و سقف دهلیزها بر دیوارهای خارجی و این پایه ها استوار است. عرض هر یك از دهلیزها به ۴/۳ متر میرسد.
شاید روزی رواق میان نیز سقفی گنبدی داشته است. اما شرفات بنا باید كم كم جمع شود تا برای زدن طاق آماده باشد. در حالی كه شواهد ، این امر را نشان نمی دهد. سقف سراسر بنا ، سفال پوش بوده است ، اما بر خلاف بامهای سفال پوش امروزی گیلان ، سفال آن با ملاط بر روی طاقها چسبانده شده است و اندازه آنها به ۳۶×۵۰ سانتیمتر می رسد.
آنچه بیش از هر چیز بیننده را به حیرت می اندازد، علت وجودی چنین بنای در این نقطه دور افتاده است. آن هم بنای با آن قدمت تاریخی كه كتیبه كوفی بر آن گواهی می دهد. در اینكه اسپیه مزگت یك مركزعبادی بزرگ بوده تردیدی نیست و این امر از وجود احتمالی یك مركز شهری یا سایتی باستانی مدفون شده در حوالی این بنا خبر می دهد. شكل اسپیه مزگت كه از چهار دهلیز و یك رواق چهار گوش تشكیل شده و امروزه قسمتی از آن از بین رفته است به آتشكده های زرتشتی پیش از اسلام شباهت دارد و احتمالا بعد از اسلام بدون تخریب بنای آن نحوه اداره آن تغییر كرده و به محل عبادت مسلمانان تبدیل شده است. از طرف دیگر نام فارسی مزگت به جای مسجد با تركیب اسپیه به معنای سفید از نظر واژه شناسی Etymology) ) نیز می تواند كمكی به یافتن بنای اصلی اولیه این اثر تاریخی نموده و تا حدودی علت وجودی آن را روشن سازد.
در كناربنای ایسپیه مزگت در كرانه جنوبی دیناچال رود، زمین وسیعی وجود دارد كه روز سیزدهم فروردین هر سال محلی برای اجتماع و تفرج تعداد زیادی از افراد محلی و مسافران نوروزی است كه برای بدر كردن سیزده نوروزاز اول صبح آن روز تا غروب در این محل گرد هم می آیند. در این اجتماع، مسافران و گردشگران می توانند انواع وسایل خوراكی، صنایع دستی و غیره را از فروشندگان سیار این محل تهیه كنند.همچنین چند نوع بازی توسط افراد بومی ، هیجان آنرا افزایش می دهد.بدون تردید ایسپیه مزگت باقیمانده یك آتشكده بزرگ در تالش است كه در دوران بعد از اسلام به مسجد تبدیل شده است. رواق چهار گوش داخلی آن محل نگهداری آتش مقدس بوده و مردم برای عبادت در دهلیز های كناری آن می ایستادند. بنای اسپیه مزگت بدون هیچ تغییری به مسجد تبدیل شده و این در حالیست كه در داخل آن محرابی وجود ندارد. این عدم تغییر و یا تخریب خود نشانی از حرمت و قداستی است كه این مكان برای مراسم دینی در قبل و چه بعد از اسلام داشته است.
