مسجد جامع تهران یا مسجد عتیق تا قبل از انقلاب اسلامی (سال ۱۳۵۷ خورشیدی)، تنها مسجد جامع تهران بوده است. اما پس این تاریخ مساجد متعددی در نقاط شهر تهران احداث شدند. كه از جمله آن‌ها می‌توان به مسجد جامع جمهوری، مسجد جامع افسریه، مسجد جامع نارمك، مسجد جامع پونك، مسجد جامع ضرابخانه، مسجد جامع چیذر، مسجد جامع ضرابخانه و …، اشاره نمود اما این مسجد به دلیل قرار گیری در بافت اصلی شهر تهران، همچنان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
موقعیت جغرافیایی مسجد
این مسجد در مركز محله بازار تهران و در نزدیكی مسجد امام خمینی قرار دارد و به لحاط وجود دو مسجد در بازار، فاصله بین این دو مسجد و بازار را «بین‌الحرمین» می‌نامند.
مسجد جامع در ضلع جنوبی خیابان پانزده خرداد نرسیده به خیابان پامنار قرار دارد. نزدیكترین راه ارتباط به مسجد از خیابان پانزده خرداد و بازار مسجد جامع و كوچه نوروزخان و بازار آن می‌باشد كه به علت وجود پله، پله نوروزخان نیز نامیده می‌شود، ادامه این مسیر منتهی می‌شود به در غربی مسجد جامع كه روبروی مدرسه خان محمدیه قرار گرفته و در بزرگ و اصلی ورود به مسجد است و به خاطر وجود مسجد جامع در این مسیر بازار، به بازار مسجد جامع نامیده شد.
از طرف بازار آهنگران كه بعد از پله نورزخان قرار دارد پس از چند پیچ و خم به كوچه مسجد جامع كه به درب شمال شرقی منتهی می‌گردد می‌توان ادامه مسیر داد. از طرف جنوب شرقی نیز از سمت مدرسه و بازار صندوق سازها و چهل تن به دالان مسجد جامع و درب آن دسترسی می‌باشد. بنابراین مسجد جامع دارای سه درِ ورودی غربی، شمال شرقی و جنوب شرقی است.
مسجد جامع با مساحتی حدود ۴۵۰۰ متر مربع و زیربنایی با مجموع حدود ۲۰ هزار متر مربع دارای حیاطی در حدود ۹۰۰ متر مربع و كشیدگی غربی، شرقی، دارای حوض و سقاخانه و هفت شبستان است كه هركدام به عنوان مساجدی مجزا، ولی داخل یك بافت قرار گرفته و در زبان عموم گاه از آن به عنوان شبستان و گاه به عنوان مسجد نام برده می‌شود.
مساجد واقع در مجموعه
اسامی و محل جغرافیای آن به قرار زیر است:
۱ـ مسجد مرحوم آیت‌الله محمدعلی شاه‌آبادی در ضلع جنوبی بافت مسجد جامع، به آن شبستان رفیعی قزوینی[آیت‌الله سیدابوالحسن رفیعی قزوینی]، بهاره و عتیق نیز می‌گویند.
۲ـ مسجد زیر گنبد در ضلع جنوبی بافت مسجد جامع، به آن شبستان بزرگ، تابستانی و عتیق نیز می‌گویند.
۳ـ مسجد گرمخانه در ضلع جنوبی بافت مسجد جامع، به آن شبستان مرحوم آیت‌الله شیخ غلامحسین جعفری نیز می‌گویند.
۴ـ مسجد چهلستون در ضلع شرقی بافت مسجد جامع.
۵ـ مسجد زیرزمین در ضلع شمالی بافت مسجد جامع.
۶ـ مسجد مرحوم آیت‌الله استرآبادی در ضلع شمالی بافت مسجد جامع.
۷ـ مسجد كوچك در ضلع جنوبی در خارج از بافت مسجد جامع پس از عبور از دالان مسجد جامع و بعد از آبریزگاه مسجد.
به سه مورد اول مسجد جامع عتیق نیز می‌گویند؛ زیرا قدیمی‌ترین بناهای مسجد جامع است. از مسجد جامع به عنوان مسجد جمعه نیز نامبرده شده است. علت این تسمیه بنا به گفته برخی شاید این باشد كه چون مسجد جامع هر شهر در كشورهای اسلامی محل برگزاری نماز جمعه است در این‌جا نیز گاهی به این نام خوانده شده است و یا دراثر اشتباه و سهولت در تلفظ چنین شده و یا به خاطر سابقه تاریخی مساجد جامع در برگزاری نماز جمعه در پیش از زمان صفویه به این شهرت باقی مانده است.
ولی آنچه صحیح‌تر به نظر می‌رسد این است كه در زمان قاجار، منصب امام جمعه‌ای یك سمت رسمی بود كه از طرف پادشاه به یك عالم داده می‌شد و چون میرزا زین‌العابدین امام جمعه در زمان ناصر‌الدین شاه در شبستان عتیق آن اقامه جماعت می‌كرد و منصب امام جمعه‌ای را داشت، مسجد جامع به مسجد جمعه شهرت یافته است. مسجد جامع در تاریخ ۱۹/۹/۱۳۷۵ به شماره ۱۷۹۳ به ثبت آثار ملی رسیده است.
سابقه ساخت مسجد
خانم دكتر فرح حبیب مهندس و شهرساز در مورد مسجد جامع می‌نویسد:
« برای احداث این بنا تاریخ دقیقی را نمی‌توان نام برد زیرا در كتاب‌ها و نوشته‌های تاریخی موجود اشاره مستندی در این زمینه به میان نیامده است ولی آنچه مسلم است بدنه‌های آن در مراحل مختلفی شكل گرفته‌اند. قدیمی‌ترین سند موجود در این رابطه نقشة گیریشمن فرانسوی است كه در سال ۱۲۷۵ هجری قمری از تهران تهیه شده است. در نقشه مذكور بنای مسجد جامع تقریباً به همین صورت فعلی آمده است و می‌توان نتیجه گرفت كه ۱۳۰ سال پیش [۱۵۸ سال فعلی] همة شبستانهای فعلی ساخته شده بودند.
ضمناً در كتاب آثار تاریخی تهران، جلد اول، اماكن متبركه، تألیف سید محمد تقی مصطفوی. انتشارات انجمن آثار ملی در سال ۱۳۶۱؛ در مورد مسجد جامع تهران نوشته شده است:
تردیدی نمی‌توان داشت كه مسجد جامع تهران حداقل در قرن نهم هجری موجود و دائر بوده است. لكن آنچه درحال حاضر دیده می‌شود اثری قدیمی‌تر از قرن سیزدهم هجری در مسجد مزبور به نظر نمی‌رسد. امری طبیعی است كه پس از برگزیده شدن تهران به پایتختی بنای مسجد تجدید و توسعه یافته باشد …»
البته احتمالات و قراینی وجود دارد كه سابقه تاریخی مسجد جامع را به پیش از قرن نهم می‌رساند كه به صورت خیلی مختصر به آن اشاره می‌شود.
ساخت مسجد
پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد مصطفی (ص) و ائمه هدی (ع) و خلفا و حاكمان اسلامی در طول تاریخ اهتمام فوق‌العاده‌ای به ساخت و بهره‌برداری از مساجد داشتند. هجرت پیامبر از مكه به مدینه و توقف سه یا چهار روزه او در منطقه قبا منجر به ساخت مسجد قبا به عنوان اولین مسجد دین مبین اسلام گردید. هم‌چنین در ادامه مسیر از قبا به یثرب و توقف ایشان در میان قبیله بنی‌سالم در روز جمعه و اقامه نماز در آن‌جا، سبب شد كه محل نماز خواندن او به عنوان مسجد‌الجمعه شناخته شود. تأكید همواره پیامبر بر ضرورت و ثواب ساخت پرستشگاههای الهی به نام مسجد سبب گردید تا در هر مناسبت و واقعه‌ای مسلمین به ساخت مسجد در مكان واقعه بنمایند.
از طرفی ایشان با گروندگان به اسلام اقامه نماز جماعت را شرط می‌نمود و اجرای این شرط مستلزم تأسیس مسجد بود. لذا پس از رحلت آن حضرت نیز همراه با گسترش اسلام و گرایش روزافزون مردمان سایر ممالك به اسلام، مسجد سازی نیز توسعه یافت. گاهی این مساجد بر ویرانه‌های معابد در كشورهای فتح شده ساخته می‌شد. ساخت اولین مسجد در سرزمین ایران مقارن است با فتح تیسفون و مدائن به دست سعد بن ابی‌وقاص كه بین سال‌های ۱۳ تا ۱۵ ق رخ داد و تا سال ۹۹ ق تقریباً تمام قلمرو ایران تحت سیطره سپاهیان اسلام قرار گرفت. روش لشكر اسلام و مسلمین این بود كه در هر كجا فرود می‌آمدند یا مدتی اقامت می‌كردند. برای خود و همراهانشان مسجد و محل عبادت بنا می‌كردند.
