میدان امیر چخماق ، میدان حماسه یزدی ها نام میدانی است در بافت تاریخی شهر یزد كه مجموعه ای از بناهای مختلف را پیرامون خود جای داده است. از جمله این بناها می توان به بازار، تكیه، مسجد، دو آب انبار و یك بقعه اشاره كرد كه از تمام این مجموعه به عنوان یكی از شاخص ترین مجموعه های تاریخی و فرهنگی كشور یاد می شود. هر یك از بناهای این مجموعه دارای ویژگی های منحصر به فردی است كه ارزش آن را چند برابر می كند. میدان امیر چخماق یا به قول یزدی ها میرچخماق یكی از نمادهای شهر یزد است و بیشتر مراسم مذهبی در این میدان برگزار می شود .
میدان میرچخماق، اثری از قرن نهم هجری و یادگاری از دوران حكومت امیرچخماق شامی است. جلال الدین امیرچخماق كه به دستور شاهرخ تیموری به حكومت یزد رسید با هم دستی همسر خود فاطمه خاتون، آثاری چند در یزد بنا كرد. مهم‌ترین این آثار مسجد جامع نو بود كه هم اكنون نیز برقرار است و به نام مسجد میرچخماق مشهور است. بانیان در شمال مسجد میدانی ایجاد كردند كه اكنون هم پابرجاست و مركز شهر یزد است. این میدان در عصر صفوی هم به همین نام شهرت داشت. در خاور میدان میرچخماق، بازاری به نام حاجی قنبر وجود دارد. این بازار از بناهای نظام الدین حاجی قنبر جهانشاهی است. این شخص كه به امر جهانشاه قره قویونلو به حكومت یزد رسیده بود، آثار دیگری هم در یزد احداث كرد. بعدها بر سر در این بازار بنای زیبا و بلندی به اسلوب بناهایی كه در تكایای یزد دیده می‌شود؛ ساخته شد. این بنای عظیم یكی از معرف‌های شهر یزد است و هنگامی كه می‌گویند «میرچخماق» مرادشان همین بناست، در حالی كه از آثار امیرچخماق نیست.
مسجد امیر چقماق كه در تاریخ های یزد به نام مسجد جامع نو نیز خوانده شده و در دوره صفوی بنا بر عبارتی كه در جماعتخانه آن نفر شده به چقماقیه معروف بوده به همت امیر جلال الدین چقماق شامی حاكم یزد و زن او ستی (بی بی) فاطمه خاتون احداث شده است. امیر جلال الدین چقماق شامی از امراء و سرداران تیموری و مقرب درگاه شاهرخ بود و در عهد او به حكومت یزد منصوب شد و خدماتی چند در آبادانی و توسعه شهر مذكور كرد كه اهم همه آنها بنیاد نهادن همین مسجد است. این مسجد كه در سال ۸۴۱ به پایان رسید بدون تردید از حیث زیبایی، وسعت ، اهمیت و اعتبار بعد از مسجد جامع شهر قرار دارد و بر ضلع جنوبی میدانی قرار دارد كه به میدان امیر چقماق معروف است.
در توصیف این بنا باید گفت كه دارای دو ورودی شرقی(كوچه مسجد) و شمالی (میدان) است و در كریاس مسجد كه در آن به میدان امیرچقماق باز می شود، سنگی نصب گردیده كه برآن متن وقفنامه ای به خط نسخ نقل شده است. دو طرف راهروی شمالی كه از كریاس به صحن مسجد وارد می شود، شبكه های ظریف از كاشی های معرق در پنجره ها نصب شده اند. دور خارجی گنبد و بر كمربند آن عبارت «السلطان ضل الله» به كوفی بنایی تكرار شده است، در دو طرف بالهای صفه (ایوان) دو گل مربع كتیبه دار به خط كوفی قرار دارد كه در راست چهار بار «ولی الله التوفیق» و در دست چپ چهار بار عبارتی عربی كتیبه شده است كه خواندن آن تا به حال میسر نشده است. محراب ایوان اصلی از كاشی معرق و با طاق نمای مقرنس كاری است و در وسطش سنگ مرمر بسیار خوش تراشی به اندازه ۱۵/۱ در ۳۸/۲ متر نصب شده است. در وسط مقرنس كاری آن یك گل مربع از كاشی معرق است كه چهار بار (الله محمد علی) به خط كوفی نقش شده و در قسمت بالای ستونهای دو طرف سنگ (سبحان حی الذی لایموت) كتیبه شده است. سردر شرقی مسجد دارای كتیبه ای از كاشی معرق به خط ثلث محمد الحكیم است. گنبد مسجد كه خمیده و تركدار است با كاشی سبز رنگ كاشی كاری شده است و پیرامون كتیبه ای به خط كوفی قرار دارد.
مسجد امیر چخماق قدیمی ترین بنای میدان
مسجد امیر چخماق كه با نام مسجد دهوك نیز شناخته می شود، قدیمی ترین بنای میدان است. این مسجد از لحاظ زیبایی و وسعت در جایگاه دوم مساجد شهر یزد قرار دارد. این مسجد از جهات مختلف دارای در ورودی است كه دسترسی به آن را راحت كرده است. بخشی از سر در ایوان این مسجد هم با كاشی كاری و معرق مزین شده كه در آن كتیبه هایی هم به چشم می خورد. همچنین محراب اصلی مسجد هم از كاشی معرق است و از ساختمان های مقرنس كاری شده تشكیل شده است. در قسمت میانی این محراب سنگ مرمر بسیار خوش تراشی به چشم می خورد. یك نكته جالب در رابطه با مسجد امیر چخماق این است كه این مسجد دارای دو شبستان تابستانی و زمستانی است كه بنا به اقتضای شرایط آب و هوایی از آن ها استفاده می شده است.
بازار حاجی قنبر
همان طور كه می دانید تمامی شهرها یك بازار مركزی دارد كه شریان اصلی اقتصادی شهر است. بازار حاجی قنبر در مجموعه امیرچخماق در دوره پهلوی به واسطه ساخته شدن خیابان شاه به دو قسمت تقسیم شد. همچنین به علت این خیابان كشی برخی فضاهای اصلی آن مانند بازار پنجعلی و بازار ارسی دوزها از بین رفت. در حال حاضر هم قسمت شمالی این بازار رونق اقتصادی بسیار زیادی دارد و انواع مغازه های فروش پارچه، شیرینی، طلا، فرش و… در آن فعالیت می كنند. برخی از كارگاه های صنفی مختلف هم در بازار حاجی قنبر فعالیت می كنند كه مهم ترین آن ها عبارتند از: شكارگاه مازاری، كارگاه حلوایی و كارگاه رنگرزی. بازار حاجی قنبر توسط شخصی به نام نظام الدین حاجی قنبر جهانشاهی كه حاكم یزد بود، ساخته شده است. او در زمان حكومت خود آثار زیادی را در یزد بنا كرد كه یكی از آن ها همین بازار بود كه امروزه به حاجی قنبر شناخته می شود. بعد ها هم بر سر در این بازار تكیه ای زیبا و بلندی شبیه به حسنیه های یزد ساخته شد.
تكیه امیر چخماق
تكیه به مكانی گفته می شود كه غرفه های زیادی دارد و در هنگام عزاداری و انجام مراسم نخل برداری حاكم در قسمت شاه نشین و بانوان در دیگر قسمت ها مراسم را تماشا می كنند. در قرن ۱۳ و بر سر در بازار این میدان دو مناره بزرگ وجود داشت كه بر اثر فعل و انفعالات دوره پهلوی بخشی از جداره اصلی تكیه باقی ماند كه در حال حاضر به عنوان تنها جداره اصلی میدان امیر چخماق شناخته می شود. بخش میانی این تكیه نسبت به سایر طاق نماها ارتفاع بیشتری دارد و دلیل این امر هم به احتمال زیاد این است كه این قسمت مكانی برای بزرگان شهر بوده است تا به عنوان ارشد ترین مقام های دولتی در مركز تكیه قرار گیرند و به تماشای تعزیه مشغول شوند. مناره های تكیه هم بر بالای قسمت میانی قرار دارد كه شكوه خاصی را به آن بخشیده است. در آن دوره موذنین به بالای این مناره ها می رفتند و بانگ اذان سر می دادند. همچنین ورودی بازار حاجی قنبر هم از غرفه میانی این تكیه است و ورودی به آب انبار نیز از طریق یكی از غرفه های ضلع غربی تكیه امكان پذیر است. به طور كلی باید بگوییم با وجود آن كه از ساخت مناره های این تكیه در حدود ۸۰ سال می گذرد ولی با این حال طوری طراحی شده اند كه معرف نوع مخصوصی از معماری شهر تاریخی یزد است.
نخل تاریخی امیر چخماق
یكی دیگر از دیدنی ترین جلوه های تاریخی میدان امیر چخماق نخل بسیار بزرگ و تاریخی است كه در شرق این میدان واقع شده و به نخل حیدری ها مشهور است. به گفته كارشناسان این نخل از دوره صفویه یعنی در حدود ۴۵۰ سال پیش در این مكان بوده است و به اعتقاد برخی از آن ها این نخل قدیمی ترین نخل موجود است. این نخل یك تابوت چوبی عظیم است كه در مراسمی تحت عنوان نخل گردانی به وسیله مردم حمل می شود و یكی از نمادهای عزاداری ماه محرم محسوب می شود. این نخل از مجموعه مشبكی از چوب های تراشیده شده با گره چینی ها و تیرهای بزرگ ساخته شده است و طرح كلی آن به شكل درخت سرو كه نماد آزادگی است می باشد.
بقعه ستی فاطمه
ستی فاطمه خاتون نام همسر امیر چخماق بنیانگذار مجموعه بسیار زیبا و بزرگ امیر چخماق است كه به جهت آبادانی این منطقه تلاش بسیار زیادی كرده است. این بانو كه آرامگاهش در شمال این میدان قرار دارد، در قرن نهم از دنیا رفته است و مسافران و توریست ها بر سر مراز او رفته و یادش را گرامی می دارند.
آب انبارهای میدان امیر چخماق
در مجموعه تاریخی امیر چخماق سه آب انبار وجود دارد كه یكی از آن ها با نام آب انبار میدان از بین رفته است و در حال حاضر دو آب انبار باقی مانده كه از آن ها به عنوان بنای تاریخی یاد می شود. این آب انبارها در حدود ۴۰ سال پیش همچنان مورد استفاده مردم بوده است؛ ولی در حال حاضر با ورود شبكه آب لوله كشی شهری، این آب انبارها به دست فراموشی سپرده شده اند. آب انبار میدان كه به فرمان امیرچخماق همراه با مسجد با شكوه این مجموعه در ضلع غربی میدان ساخته شد، در زمان احداث خیابان از بین رفت و در حال حاضر هم اثری از آن دیده نمی شود.
ولی همان طور كه گفتیم هنوز دو آب انبار دیگر در مجموعه وجود دارد كه اسامی آن به شرح زیر است. اولین آب انبار با نام آب انبار پنج بادگیر یا ستی فاطمه شناخته می شود كه به دستور حاكم وقت یزد و برای استفاده مردم احداث می شود. دیگر آب انبار آب انبار تكیه یا حاجی قنبر است كه در كنار بازارچه و با موافقت امیر چخماق و به دستور و هزینه نظام الدین حاجی قنبر جهانشاهی در بازار احداث شد.
مجموعه سهل ابن علی
سهل ابن علی نام مجموعه ای است كه به احتمال بسیار زیاد پیكر «شیخ الاسلام سعید جمال الا سلام محمد بن احمد بن محمد بن مهریزد» از عرفای مشهور قرن نهم در آن جا قرار دارد. این مجموعه كه شامل بقعه و مسجد است از خشت و گل و به وسیله یكی از یاران او با نام مولانا غیاث الدین علی منشی در سال ۷۸۴ بنا شده است. دیوارهای داخلی مجموعه با گچ سفید كاری شده اند و كتیبه های گچی هم به خط ثلث در این مجموعه وجود دارد.
