مسجد ریگ یزد در ابتدا كاروانسرا بوده وامیر معین الدین اشرف ، از اعاظم سادات عریضی كه آثار خیریه بسیاری از او در یزد به جای مانده است ، مسجد مذكور را بنیان نهاد . وی كاروانسرا را خریداری نمود و آن را به ساخت مسجد اختصاص دادو صفه و گنبد ومقصوره وغرفه وجماعت خانه بنا كرد. همچنین پایابی حفر نمود ونهر جدید را درآن جاری ساخت وچندین باب دكان ومغازه در حواشی مسجد بناكرد وآنها را وقف نمود .
تاریخچه بنا
بنا به گزارش تحقیقات باستان شناسی مركز مطالعات وپژوهشهای میراث فرهنگی استان یزد ،بانی مسجد مذكور امیر معین الدین اشرف بود كه ازبزرگان عصر سلجوقی به شمار می رفت. ودر سال ۷۳۰ هجری قمری كاروانسرای مذكور را خریداری كرد وصفه وگنبد ورواقهایی بر آن افزود در این گزارش تناقضهایی وجود دارد وبر اساس مطالب متون تاریخی محلی یزد نادرست به نظر می رسد. زیرا اولاً امیر معین الدین اشرف دراواخر سده هفتم واواسط سده‌هشتم هجری می زیست . و دارای سه فرزند به نامهای: امیر ركن الدین شاه حسن ، شرف الدین حسین وكمال الدین شاه علی بود . امیر ركن الدین شاه حسن وزیر شاه شجاع بر اثر سعایت دشمنان در سال ۷۳۰ هجری قمری كشته شد .
ثانیاً تاریخ دقیق احداث مسجد ریگ در منابع تاریخی ذكر نشده است وگزارش مركز اسناد مبنی بر احداث بنای مسجد در سال ۷۳۰ هجری قمری با تاریخ مرگ میر ركن الدین شاه حسن پسر امیر معین الدین اشرف اشتباه ذكر شده است . مسجد ریگ بر اثر ویرانیهای پی در پی دو بار تجدید بنا گردیده است . در زمان فرزند ابوسعید طبسی درگاه مسجد ریگ تخریب گردید. فردی به نام خواجه توكل قزوینی درگاه وگنبد آن را مرمت وبازساری نمود. در سال ۷۹۸ هجری وپس از تاریخ مذكور خواجه فخرالدین ابرقویی مسجد ریگ را دوطبقه ساخت وگنبدی مرتفع ودوجماعت خانه بنا كرد و منبری در مسجد قرار داد.
مرمت و بازسازی
در سال ۸۹۰ هجری حاجی خواجه جان تبریزی وصیت نمود كه سه هزار دینار تبریزی در مصارف امور خیریه هزینه نمایند . از جمله یك هزار دینار از آن صرف ساخت وساز بخشهای پایاب وجماعتخانه مسجد ریگ گردید. مسجد در سال ۸۶۰ هجری بر اثر وقوع سیل تخریب شد وبه مدت شش ماه ویران ومتروك بود تا اینكه پس از گذشت شش ماه باردیگر آباد گردید ومردم در آنجا نماز گزاردند. در زمان حكمرانی محمد ولی میرزا بر یزد حاجی میزا سید مهدی برادر اعیانی مدرس چندین باب دكان ومغازه واقع در ضلع شمالی مسجد خریداری كرد ودرصدد بود شبستانی دایر نماید. وآن را ضمیمه مسجدكند كه توفیق نیافت و در سال ۱۲۵۱ هجری شخصی به نام حاجی كاظم مشهور به كلاهدوز با خریداری ضلع جنوبی مسجد، شبستانی در نهایت زیبایی وتكلّف بناكرد .
معماری بنا
مسجدریگ درسده هشتم هجری توسط معین الدین اشرف احداث گردید مسجد ریگ رفیع و دوطرف صحن مستطیل شكل آن دوشبستان است كه در طی ادوار مختلف تاریخی دایر گردیده اند . مسجد مذكور از سده هشتم هجری به بعد به‌صورت یكی از مساجد بزرگ در آمده است. پس از گچبری ولایه برداریهایی هایی كه انجام گردید، یك محراب كاشی شده در انتهای جنوبی این مسجد مشاهده شد. شبستان دیگری در قسمت شرقی مسجد وجود دارد كه شامل نورگیرهای مرمری باستونهای مربع شكل می‌باشدكه سقف جناقی ،برروی آن خودنمایی می‌كند.
این مسجد دارای مناره ای است كه بدنه آن با كاشیهای زیباپوشیده شده است (در حال حاضر قسمتهایی از كاشیها فروریخته). بادگیری كه در بالای محراب این مسجد در شبستان زمستانی بوده تخریب شده است . در داخل محراب نیز سنگ مرمری قراردارد كه بر روی آن نقوش محرابی وخطوط كوفی وعربی منقوراست. در سمت شرق مسجد پلكانی با رویة گچی ، جهت ورود زنان به تنها غرفه مسجد در طبقه اول تعبیه گردیده كه طاقچه ای در داخل آن است . غرفة تحتانی، قوس نیم دایره ای دارد و در داخل آن نیزطاقچه‌ای است .
تابستان خانه
ازاره تابستان خانه تا ارتفاع۵۰ سانتیمتر از سنگ است و در سطح پایین آن قرنیز سیاه رنگی به كار رفته است . در وسط سقف تابستانخانه فضایی شبیه به گلخانه به سبك امروزی با پنجره فلزی بزرگ ایجاد شده است . بر روی یكی از زیلوهای مسجد ، عبارت : ‹‹ وقف بر مسجد زین آقا واقع در محلّه مخزن من دارالعباده یزد داخل حصار سنه۱۳۰۴ عمل محمد علی حاجی رجب میبدی ›› وبر روی زیلوئی دیگر عبارت : ‹‹ وقف بر مسجد زینل عابدین داخل حصار دروازة مالمیر شهر سنه ۱۳۴۰›› نوشته شده است به نظر می رسد مسجد در عهد ناصرالدین شاه قاجاری بنا شده است .
كتیبه
خطوط آیه های عربی به چهار گونه نگاشته شده و در بالای محراب قرنیز گچی موجود است.در بدنه تا كف مسجدنیز كاشیهای فیروزه ای ولاجوردی به صورت نقوش هندسی تعبیه شده است . سقف مسجد نسبتاً بلند ودر دوطرف آن دو شبستان ستون دار قرارگرفته است .نور داخل شبستان تابستانی از پنجره ورودی بزرگ آن تامین می شود .بدنه دیوارهانیز با گچ سفید شده است . یك در ورودی مسجد به بازار متصل می شود .همچنین دوگرمخانه یا شبستان زمستانی در طرفین آن است كه محراب مقرنس گچی دارد . در زیر صحن مسجد زیر زمین یا سردابه ای بوده كه جهت وضو استفاده می شده است .
نور شبستان ضلع چپ با سنگهای مرمر سقف تامین می شود‌وشبستانهای جنبی دارای ۳۲ ستون چهار ضلعی وسقف گنبدی هستند .در روی هر گنبد نیزیك نور گیرف مرمری به كار رفته است. محراب این قسمت از سنگ مرمر ونورگیرها عموماً به صورت هشت ضلعی است.
نحوه دسترسی
آدرس :یزد – ضلع جنوبی خیابان قیام ، محله مصلی
