گنبد مشتاقیه كرمان كه به سه گنبد نیز شهرت دارد، از آثار دوران قاجار در كرمان می باشد. این گنبد متعلق به فردی به نام مشتاق بوده كه در سال ۱۲۰۶ ه.ق به جرم آن كه قرآن را با نوای سه تار می خواند، سنگسار شد . جسد او را در كنار آرامگاه میرزا حسین خان جد اعلای سادات معروف به میر حسینی كرمانی دفن كردند. آثار تزئینی مشتاقیه شامل كاشی كاری، نقاشی، گچبری و مقرنس است. در این گنبد سه مقبره دیگر هم وجود دارد كه متعلق به علیشاه، شیخ اسماعیل و كوثر علیشاه است.
آرامگاه مشتاقیه
آرامگاه مشتاقیه در ابتدا به‌منظور تدفین میرزا حسین خان راینی، حاكم كرمان در اواخر دوره زندیه و جد اعلای سادات معروف به میرحسینی راینی ساخته شد. نام‌گذاری این آرامگاه به مشتاقیه به‌علت دفن مشتاق علیشاه در این مكان است. می‌گویند كه مشتاق علیشاه قرآن را با نوای سه تار می‌خوانده . جلال آل احمد در سفرنامه‌اش پس از حضور در مقبره مشتاقیه نوشته است:
اگر سیم چهارم سه تار را سیم مشتاق می‌گویند، به ابتكار این باباست كه اینجا خفته است.
به هر حال، ظاهرا بعد از سال‌ها مهجوری این بنای تاریخی و مشهور در كرمان و بی توجهی به آن، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان كرمان تصمیم به مرمت این بنا می‌گیرد. ساخت آرامگاه و گنبد اصلی آن به اواخر دوره صوفیه و اوایل دوره قاجاریه باز می‌گردد . در دوره‌های بسیاری نیز مورد مرمت قرار گرفته است. آرامگاه مشتاقیه علاوه بر این، مسجد و رواق نیز دارد. همچنین دو اتاق در این آرامگاه ساخته شده كه محل دفن بسیاری از بزرگان است.
تزیینات بنا
آثار تزیینی مجموعه مشتاقیه كه در قرن اخیر ساخته شدهاند، شامل كاشی‌كاری، نقاشی، گچبری، كاربندی و مقرنس می‌شوند. گرچه كاشی‌كاری‌های گنبدها، اصلی نیست و حدود ۲۷ سال پیش انجام شده است. زیرا عبور دو رشته قنات از زیر این بنا، در دوره‌های مختلف موجب نشست زمین و آسیب به ساختمان آن شده بود. مقبره شمالی (مقبره مشتاق علیشاه) مزین به تزیینات داخلی و منبری ارزنده از زمان قاجار است. ضمن اینكه حیاطی با حوض زیبا و درختانی پرشمار دارد كه فضای خاصی در آن به وجود آورده‌اند. آرامگاه مذكور در سال ۱۳۴۵ در میان آثار ملی ایران به ثبت رسید و در زمره جاهای دیدنی استان كرمان قرار دارد.
از جاذبه‌های دیدنی دیگر شهر كه فاصله نزدیكی با آرامگاه دارند. می‌توان به بوستان قلعه دختر (حدود ۷۰۰ متر) و آتشكده زرتشتیان كرمان (۸۰۰ متر) اشاره كرد. ضمن اینكه بازار تاریخی كرمان در غرب آرامگاه مشتاقیه و در دو كیلومتری آن قرار دارد. مسجد و حمام گنجعلی‌خان نیز با فاصله تقریبی ۱٫۵ كیلومتر نسبت به این آرامگاه واقع شدهاند.
مشتاق علیشاه كه بود؟
میرزا محمد تربتی معروف به مشتاق علیشاه، از صوفیان نامی قرن سیزدهم هجری قمری بود كه در اصفهان به دنیا آمد. او در دوران كودكی به‌واسطه فوت پدر، زندگی سختی را تجربه كرد. برادرانش او را مجبور به شركت در مكتب‌خانه اصفهان كردند. ولی میرزا محمد علاقه‌ای به این شكل از تحصیلات نداشت و دیری نپایید كه ترك تحصیل كرد. مدتی نیز با اصرار برادرانش در كارگاه بافندگی مشغول به كار شد. اما به‌دلیل نداشتن علاقه، این كار را نیز رها كرد. میرزا محمد این بار بنا بر میل خود به‌سمت كشتی پهلوانی رفت و در زورخانه محیط صادقی ثانی اصفهان به ورزش پهلوانی پرداخت. در این مورد تا حد قابل‌قبولی پیش رفت؛ گرچه علاقه او در زمینه‌ای دیگر بود.
وی با توجه به صدای خوبی كه داشت، از نوجوانی در مراسم عزاداری سیدالشهدا (ع) نوحه‌خوانی می‌كرد. به‌شدت به موسیقی ایرانی و شناخت دستگاه‌های آن علاقه‌مند شده بود. به این ترتیب، نزد استاد درویش تقی رفت و به كسب مهارت در زمینه موسیقی مشغول شد. علاقه میرزا محمد به موسیقی، موفقیت چشمگیر او در این زمینه را در پی داشت. تا آنجا كه از برجسته‌ترین نوازندگان سه تار در زمان خود شد. كسانی كه با موسیقی سنتی و سازهایش مختصر آشنایی داشته باشند. می‌دانند كه سیم چهارم سه تار كه اكنون به سیم مشتاق مشهور است. از ابتكارات میرزا محمد تربتی محسوب می‌شود. با این وجود، شهرت موسیقیایی میرزا محمد اتفاق ویژه زندگی او نبود و باید ماجراهای دیگری در زندگی او رخ می‌داد تا به مشتاق علیشاه تبدیل شود.
آشنایی با تصوف
میرزا محمد در جوانی با تصوف آشنا شد و در این آشنایی با صوفیان بزرگی برخورد كرد كه مسیر زندگی وی را تغییر دادند. یكی از این صوفیان، بزرگ دراویش نعمت‌اللهی آن زمان یعنی سید معصوم علیشاه بود كه بر میرزا محمد تاثیر زیادی داشت؛ تا جایی كه مریدش شد و مراحل رشد و كمال صوفیانه خود را نزد ایشان طی كرد. لقب مشتاق علیشاه نیز توسط سید معصوم علیشاه برای او انتخاب شد.
مشتاق به‌دلیل ارادت فراوانش به شاه نعمت‌الله ولی، موسس سلسله نعمت‌اللهی در تصوف و قطب دراویش نعمت‌اللهی، به كرمان رفت. جایی كه مقبره او وجود داشت و مابقی عمر خود را در این شهر ماند. مشتاق در مدت اقامتش در كرمان بر افراد زیادی تاثیر گذاشت. به‌نحوی كه هرچه از حضور مشتاق در كرمان می‌گذشت. بر خیل طرفداران و مریدان او افزوده می‌شد. رونق محفل مشتاق در كرمان تا حدی پیش رفت كه میرزا محمدتقی كرمانی، از روحانیون برجسته كرمان در آن زمان (معروف به مظفر علیشاه) نیز مرید مشتاق شد. در محافل او حضور پیدا می‌كرد.
مخالفان تصوف
مخالفان تصوف كه رونق كار مشتاق در كرمان را به ضرر خود می‌دیدند، علیه او توطئه و شایعه كردند كه مشتاق قرآن را با نوای سه تار تلاوت كرده و به مقدسات بی‌احترامی می‌كند. سرانجام در روز جمعه مورخ ۲۶ ماه رمضان سال ۱۲۰۶ هجری قمری (۱۱۷۱ هجری شمسی) و هنگام حضور مشتاق در مسجد برای ادای فرایض، ملاعبدالله مجتهد كرمانی تحت‌تاثیر همین شایعات دستور سنگسار مشتاق را اعلام كرد. مردم او را هنگام خروج از مسجد در چاله‌ای افكنده و سنگسار كردند.
در جریان این سنگسار، علاوه بر مشتاق، یكی از مریدانش به نام درویش جعفر هم به قتل رسید .كه برای جلوگیری از اصابت سنگ‌ها به مشتاق، خود را در مقابل وی قرار داده بود. محمدعلی خان راینی كه از مریدان مشتاق بود، پیكر مشتاق و درویش جعفر را در كنار مقبره پدرش (محل فعلی آرامگاه) دفن كرد.
سایر مقبره های آرامگاه مشتاقیه
در آرامگاه مشتاقیه سه گنبد وجود دارد كه در واقع هركدام از این گنبدها مربو
ط به یك مقبره است. دو گنبد با تزیین كاشی‌كاری كه یكی متعلق به مقبره مشتاق علیشاه و دیگری به كوثر علیشاه همدانی است. گنبد آجری در این آرامگاه نیز به شیخ اسماعیل هراتی تعلق دارد. البته كاشی‌كاری‌های دو گنبد مذكور از ابتدای ساخت آرامگاه وجود نداشته و در دوره‌های بعد نصب شدهاند. ولی گنبد آجری از ابتدای ساخت در زمان قاجاریه به همین شكل بوده است.
كوثر علیشاه همدانی
حاج ملا محمدرضا همدانی، معروف به كوثر علیشاه، از صوفیان قرن سیزدهم هجری به حساب می‌آمد كه فرزند حاج محمد امین از نوادگان شیخ اشراق، شهاب‌الدین سهروردی بود. وی تحت‌تاثیر عرفای بزرگی چون حسین علیشاه اصفهانی قرار گرفت و به تصوف روی آورد. همچنین با مجذوب علیشاه همدانی، صوفی شاعر معاشرت داشت و با ایشان به زیارت مكه نیز رفت.
كوثر علیشاه بعد از اینكه خانه‌اش در همدان به تحریك مخالفان ویران و اموالش غارت شد. به تبریز نزد عباس میرزا نائب‌السلطنه رفت و مورد عزت و احترام ایشان قرار گرفت. او همراه عباس میرزا به كرمان آمد.
در زمان كوثر علیشاه، هانری پادری، مبلغ معروف مسیحیان به ایران آمد و به تبلیغ دین مسیحیت اقدام كرد. كوثر علیشاه در حمایت از نبی مكرم اسلام (ص) و در رد ادعای پادری، رساله‌ای به نام ارشادالمضلین فی نبوه خاتم‌النبیین نوشت.
از این عارف صوفی آثار متعددی بر جای مانده است كه در میان آن‌ها آثار ادبی بیشتر مورد توجه قرار گرفته‌اند. از آن جمله می‌توان به تفسیر قرآن كریم به نظم معروف به دارالتنظیم فارسی اشاره كرد. همچنین اشعار بسیاری از وی در قالب غزل و مثنوی موجود است. كوثر علیشاه در سال ۱۲۴۷ هجری قمری (۱۲۱۰ هجری شمسی) در كرمان درگذشت و در كنار مشتاق علیشاه دفن شد.
شیخ اسماعیل
محمد اسماعیل خان وكیل‌الملك، حاكم منطقه كرمان و بلوچستان در زمان قاجار، با دیدن كراماتی از شیخ اسماعیل ارادت خاصی به او پیدا كرد. در واقع، طبق دستور او هر سال در فصل زمستان بین فقرا و بی‌خانمان‌های كرمان، غذا و لباس پخش می‌شد. وقتی فرستاده او، غذا و لباس را برای شیخ اسماعیل آورد، شیخ آن را رد كرد و سپس دست خود را زیر زیراندازش برد، دسته‌گلی بیرون آورد و به فرستاده داد و گفت:از قول من از وكیل‌الملك تشكر كن و بگو خدا خیرش دهد كه به فكر فقرا است، ما كه رفتیم.
وقتی فرستاده نزد وكیل‌الملك بازگشت و گفته‌های شیخ اسماعیل را نقل كرد و دسته گل را به او داد. وكیل‌الملك با دیدن آن دسته گل كه گل‌هایش حتی در فصل بهار نیز در كرمان وجود نداشتند چه برسد به زمستان، پی به مقام معنوی شیخ اسماعیل برد؛ ولی هنگامی كه برای دیدار شیخ به مشتاقیه رفت، با پیكر بی‌جان او مواجه شد. این قضیه باعث ارادت وكیل‌الملك به شیخ اسماعیل و ساخت بقعه برای او شد.
در میان بقعه‌های آرامگاه مشتاقیه، بقعه شیخ اسماعیل با توجه به حالت معنوی خاصی كه دارد، بیش از بقیه نزد مردم گرامی داشته می‌شود تا آنجا كه مردم برای طلب حاجت بر مزار شیخ اسماعیل شمع روشن می‌كنند.
بزرگان صوفی در آرامگاه مشتاقیه
در كنار سه بقعه معروف در آرامگاه مشتاقیه، دو اتاق دیگر نیز به‌منظور تدفین پیروان و هم‌مسلكان مشتاق علیشاه ساخته شد كه بسیاری از صوفیان معروف و صاحب منزلت را در این مكان دفن كرده‌اند.
میرزا محمدحسین رونق كرمانی مشهور به رونق علیشاه، شاعر و عارف صوفی مسلك هم‌دوره مشتاق و از نوادگان خواجه نصیرالدین طوسی بود كه جزو افراد مدفون در این آرامگاه محسوب می‌شود. از آثار معروف او می‌توان دیوان اشعارش به نام مرآت المحققین را نام برد.
مرمت‌های آرامگاه مشتاقیه
تقریبا از اوایل انقلاب هیچ عملیات مرمتی روی آرامگاه انجام نشده بود تا اینكه با تامین ۲۵ میلیون تومان، پروژه احیای این مجموعه در سال ۱۳۹۱ هجری شمسی شروع شد. این پروژه شامل مرمت و بازسازی مقرنس‌های شمالی و جنوبی، استحكام و پیوند سر در ضلع شمالی و ضلع جنوبی و ورودی اصلی بنا، مرمت تزیینات گچی و كاشی‌كاری گنبد بود. همچنین قنات‌های موجود پر شد تا از نشست دوباره ساختمان جلوگیری شود. در طول سال‌های بعد نیز كم‌وبیش مرمت‌های مختصری در آرامگاه مشتاقیه انجام شده است.
نحوه دسترسی
این آرامگاه در حاشیه میدان مشتاق یا میدان شهدا قرار دارد و می‌توانید از ساعت هشت تا ۱۷ از آن بازدید كنید.از میدان مشتاقیه كرمان كه وارد خیابان ۱۷ شهریور شوید، روبه‌روی بازار سبزی فروشی‌های كرمان، مقبره مشتاقیه قرار دارد كه به‌نوعی شناسنامه میدان بزرگ شهر محسوب می‌شود.این میدان نقطه اشتراك خیابان‌های بسیاری در كرمان است و دسترسی خوبی به بیشتر نقاط شهر دارد. خیابان‌های مشتاقیه، شهدا، میرزا رضا كرمانی، شهید اخلاقی و… خیابان‌هایی هستند كه به میدان مشتاق می‌رسند. آرامگاه مشتاقیه در حاشیه جنوب شرقی میدان مشتاقیه واقع شده است.
آدرس: استان كرمان، شهر كرمان، میدان شهدا (میدان مشتاق)
