مناره خسروگرد

مناره خسروگرد  سبزوار ، واقع در ۱۰ كیلومتری غرب شهر سبزوار، مربوط به قرن ششم هجری قمری است. این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبت ۷۷ به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. ارتفاع آن به ۳۸ متر می‌رسد و در بالای آن دو رشته كتیبه كوفی و تزئینات لوزی شكل دیده می‌شود. تاریخ كتیبه به سال ۵۰۵ هجری قمری است.

خسرو گرد

خسروگرد دهی است از دهستان قصبه بخش حومه شهرستان سبزوار، واقع در ده هزارگزی باختر سبزوار و دوهزارگزی شمال شوسه ٔ سبزوار به شاهرود. جلگه ، معتدل ، آب از قنات و محصول آن غلات و پنبه و زیره و شغل اهالی زراعت و راه اتومبیل رو است. از آثار باستانی بدانجا برجی است كه از زمان قدیم ساخته شده و بنام میل خسروگرد معروف است. چون اعراب چهار حرف (گ ، ژ ، پ ، چ ) را در حروف خود ندارند لذا كلماتی كه یكی از این حروف داشته معرب كرده اند از آن جمله خسروجرد معرب كلمه خسروگرد است. گرد در اصل كرد بوده ، كرد مصدر مرخم كردن است.

كردن به معنی ساختن، پس خسروگرد یعنی خسرو ساخت یعنی ساخت خسر، خسرو نام عمومی پادشاهان ساسانی است . همانگونه كه قیصر نام عمومی پادشاهان روم است . به هنگام بررسی شناسایی آثار تاریخی – باستانی سبزوار به دلیل نزدیكی این میل به روستای خسروگرد نام آن را میل خسروگرد گذاشته اند.

قدیمی ترین مناره در جهان اسلام به سال ۴۴ یا ۴۵ ه ق توسط زیاد بن ابیه در زمان خلافت معاویه در مسجد جامع بصره احداث شده است .سپس در سال ۵۳ مناره جامع ابرو در خطاط توسط ملمه بن مقلد و به همین منوال تا در سال ۳۸۴ ه ق به دستور معتصم عباسی مناره باب الزیاره مسجد الحرام را در مكه معظمه می سازند . در ایران مناره یی چون تاربی خانه دامغان ، میل كاشمر، اختگان ، رادكان و … خود نمایی می كنند.

مِنار یا مُنار

اهالی سبزوار به مِنار یا مُنار به ضم میله می گویند؛ همانگونه كه در شهرهای دیگر به مناره ، ماذنه ، صومعه ، گلدسته ، عساس و میل می گویند. میل خسروگرد در سال ۵۰۵ ه. ق به دستور تاج الدوله ابوالقاسم بن سعید با پلان : پایه مربع، ساقه مدور در ۵ كلیومتری غرب سبزوار بین جاده رفت و برگشت سبزوار – شاهرود. با تزئینات آجركاری خفته و راسته به شكل لوزی و همچنین دو رشته كتیبه كوفی آجری احداث گردید. آجركاری های روی آن بیانگر هنر والای دوره سلجوقی می باشد. در خور اشاره است كه بر خلاف افكار نظر عمومی كه آن را مناره مسجد می دانند. این بنا یك مناره منفرد بوده و برای راهنمایی مسافران احداث شده است.

این بنای تاریخی یكی از بلندترین میل‌های استان خراسان است كه درنزدیكی روستای خسروگرد، ازجمله شهرهای بزرگ منطقه بیهق بنا شده است. ابتدا تصور می شد كه این مناره تنها باقیمانده مسجد جامع بزرگ خسروگرد است. اما كاوشهای باستان شناسی اخیر در كنار برخی شواهد نشان می دهد كه این مناره هیچ ارتباطی به مسجد جامع بزرگ خسروگرد نداشته و كاربری آن به عنوان میل راهنمای مسافران بوده است.

برخی از این شواهد عبارتند از:

۱- در كاوشهای باستان شناسی انجام شده هیچ آثار و بقایایی كه حاكی از وجود مسجد در این مكان باشد، بدست نیامده است.
۲- شكل میل هیچ شباهتی به مناره های مساجد اسلامی دوره سلجوقی ندارد.
۳- پایه میل بصورت منفرد برای آن ساخته شده در حالیكه پایه مناره مساجد معمولا با پایه گنبد و مناره دیگر در ارتباط است.
۴- متن كتیبه موجود بر روی میل حاكی از آن است دستور به ساخت تنها مناره داده شده نه مسجد.

ارتفاع آن به ۳۸ متر می‌رسد و در بالای آن دو رشته كتیبه كوفی و تزئینات لوزی شكل دیده می‌شود. تاریخ كتیبه به سال ۵۰۵ هجری قمری است. قدمت این مناره به حدود ۹۰۰ سال قبل بازمی‌گردد، یكی از قدیمی‌ترین و مرتفع‌ترین مناره‌های تاریخی ایران درعهد خود بوده‌است. بر اساس كاوش‌های باستان‌شناسی، مناره خسروگرد میل تك و منفردی است كه به منظور راهیابی كاروانیان بر سر راه جاده موسوم به ابریشم احداث شده و همچون فانوس دریایی در كویر نقش راهنمای كاروانیان را برعهده داشته‌است.

تا قبل از كاوشهای باستانی شناختی (تابستان ۱۳۸۱) مورخان و سیاحان خارجی چون واسیلی و لادیمیر و ودیچ ، هانری رنه دالمانی ، خانیكف ، تا تانیل كرزن و داخلی چون مرحوم عبدالحمید مولوی، صنیع الدوله گمان می كرده اند. میل خسروگرد تنها باز مانده از مسجد عظیم شهر خسروگرد است. لیكن داده های باستان شناختی حاصله از كاوشای علمی اطراف میل ثابت كرد این میل مناره مسجد نبوده بلكه میل راهیابی است. این بنای آجری كه به سطح آن تزئینات زیبای آجركاری و دو كتیبه كوفی دیده می‌شود را تاج الدوله ابوالقاسم بن سعید می‌دانند. به نوشته كتاب‌های تاریخی ، مسجد خسروگرد كه اكنون تنها مناره آن باقی مانده است در سال ۵۱۶ هجری قمری طی جنگی ویران شده و دیگر بازسازی نشده است.

مرمت و بازسازی

میل خسروگرد در منطقه نیمه بارانی مشرف به دشت كویر روی رسوبات رسی و شنی مربوط به دوران سوم زمین‌شناسی قرار گرفته است.میل خسروگرد براساس نوشته های سیاحان در طی قرون گذشته مرمت گردیده. از آن جمله سال ۱۱۳۵ ه ق به دستور نادرشاه و سال ۱۳۰۰ هجری قمری به دستور ناصر الدین شاه . همچنین در دوره پهلوی دوم و جمهوری اسلامی ایران به سال ۱۳۷۵ عایق بندی بام سكّو و پایه میل مرمت گردیده است.

معماری مناره خسروگرد

معماری این مناره سازه ای آجری و مرتفع می باشد كه دارای سه جزء (پایه ، بدنه و راس) است . كه پایه آن مستطیل شكل و محاط در یك سازه آجری نیم هشت بوده. در پخی های این هشت ضلعی چهار حجره اتاق مانند تعبیه شده است. بدنه میل مدور و قطر آن از سطح قاعده به سمت راس كم می شود. بر روی بدنه تزئینات آجری با آرایه های لوزی نیم بیضی نقش بسته و دور تا دور آن منقش به رشته كتیبه كوفی و اطراف آن با آجر كاری تذهیب شده است. راس این میل بر روی تونگان یا نعلبكی قرار دارد. كه بدنه آن دارای تزئینات آجر كاری موسوم به مئاندر (دارای پیچ و خم )می باشد.

تنها بنای قدیمی شهرستان سبزوار كه مراحل سفت كاری و نازك كاری آن همزمان اجرا شده میل خسروگرد است. كه به شیوه استادانه و به سبك رازی در قرن ششم هجری قمری انجام شده است. اجرای آجرهای قالب زده با تكنیك سایه روشن و كم شدن از قطر میل تا راس موجب شده. در بنا ریتم و حركت ایجاد شود كه این حركت در بنا و چرخش هارمونی ناشی از تكرار و توالی نقش هندسی لوزی است تا چشم نوازی ویژه ای به رهگذران بدهد. اگر تقسیم بندی در اجزاء میل قائل شویم میل از ۴ قسمت به شرح زیر تشكیل شده است : الف: پایه ب: ساقه ج: سرپوش د: راس

سكو

سكوئی هشت ضلعی به ارتفاع حدوداً ۱۵۰ سانتی متر از سطح عمومی محل با مصالح آجر به ابعاد ۵*۲۵*۲۵ و سانتی متر كه به صورت خفته راسته كار شده اند آجرهای رخبام سكّو بصورت خرند یا هره است .در ضلع شرقی و غربی این سكو ۶ پله آجری بالا رو به ارتفاع پای پله ۲۵ سانتی متر و كف پله ۳۵ سانتی متر قرار دارد . بام این سكو با آجر گری به ابعاد ۵*۱۰*۲۰ سانتی متر در سال ۱۳۷۵ كف پوشی گردیده است.

پایه

پایه میل حدوداً ۲۵۰ سانتی متر از سطح سكو ارتفاع دارد. پلان آن تقریباً مربع است آجرهای این سكو به ابعاد ۵*۲۵*۲۵ سانتی متر با ملاط گل و مخلوطی از خاك رس ، ماسه بادی، و شیره آهك به صورت خفته كار شده است.فاصله بین آجرها با ملاط گچ و ماسه بادی بندكشی شده است.

تزیینات بنا

اجرای سایه روشن آجرها موجب شده گزند آفتاب كمتر به بدنه بنا برخورد كند. در نتیجه بنا در شلاق سوزان آفتاب كویر محو نشده و از فواصل دور قابل رویت باشد. وجود تقش سوستیكا به شكل (+) در قلب هر شمسه لوزی نشان می دهد كه این نقش تحت عنوان گردونه مهر در بسیاری نقاط جهان از هزاره سوم قبل از میلاد شناسایی شده. كه تپه باستانی موسوم به دامغانی سبزوار و قدیمی ترین بنای تاریخی این شهرستان یعنی آتشكده آذر برزین مهر كه این نقش موجب شكل گیری حجم بنا شده از آن جمله است. سالانه حدود ۱۸ تا ۲۰ میلیون مسافر و گردشگر از كنار این اثر تاریخی و دیدنی می گذرند .كه این امر، معرفی بیشتر، تغییر كاربری و بهره برداری بهینه مسافران و گردشگران از این بنای تاریخی و باستانی را می طلبد.

یك باستان شناس در باره این اثر تاریخی گفت: میل خسروگرد، نشانه ای از محبت و دوستی مردمان كویر است كه عاشقانه و عالمانه به زندگی در این كویر پرداخته اند. ساكنین این منطقه در زمان های گذشته، شب ها با روشن كردن مشعلی بر بلندای این میل، كاروانیان را به سوی خود فرا می خواندند تا میزبان مسافران خسته از راه باشند.