چهارطاقی ریوند ( آتشكده آذربرزین مهر ) در میان ارتفاعات شمالی روستای ریوند واقع در ۳۰ كیلومتری شمال سبزوارواقع شده است . این بنا بر جای مانده از یك مجموعه معماری متعلق به دوره ساسانی قرار دارد. براساس شواهد معماری و كاوش های باستان شناسی این بنا آتشكده ای از دوره ساسانیان است . این پدیده معماری مشتمل بر یك چهارطاقی بوده كه ورودی آن از جبهه شرقی ایجاد شده و از آن طریق با تالار پیرامون چهارطاقی مرتبط می شود. در چهار كنج بنا چهار گوشواره جهت استقرار گنبدی بر روی قاعده مربع ساخته شده است. این گوشواره ها با كاخ سروستان و قصر شیرین قابل مقایسه می باشند.
معماری بنا
در ساخت این سازه معمار از طبیعت كمك زیادی گرفته است و سطح زیر آن را با بنای خود هماهنگ ساخته است .در واقع در بخش جنوبی و شرقی پشته سنگی، آن را به صورت صفحه طبیعی و دائمی چهار طاقی در آورده است. از بقایایی كه امروز مشاهده می كنیم این طور به نظر می آید كه ورود به چهارطاق از سمت شرق انجام می شده. افراد از درهای ورودی شمالی و جنوبی به سمت تالار می رفتند. از خود تالار چیز زیادی باقی نمانده است اما احتمال می رود كه مانند اكثر چهارطاقی ها مخصوصا چهارطاق قصر شیرین تالار آتشكده آذربرزین مهراز الزامات چهار طاق های ساسانی به شمار می رفته است.
داخل بنا ۶۰.۶ طول درگاه های چهارگانه یا به عبارت دیگر فواصل بین جرزها ۳۰.۴ متر و عرض آن ها از ۲ متر تا ۵.۲ متر متفاوت است. در بررسی های اخیر بقایای معماری معروف به پاتاو كه محل عبادت روحانیون زرتشتی بوده است كشف شده است .همچنین آن ها موفق به یافتن در ورودی تالار و بقایای معماری اَستودان (جای نگاهداری استخوان مردگان در كنار دخمه) در این آتشكده بر روی كوهی به نام ریوند شدند. این اثر تاریخی در تاریخ دهم مهر ماه سال ۱۳۸۰ به عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
موقعیت جغرافیایی
آتشكده آذر برزین مهردر ارتفاع ۲۰۶۱ متری از سطح دریا و در كوهستان ریوند بین شاهرود، سبزوار و در حوالی روستای فشتنق قرار دارد. البته لازم به ذكر است كه در باره این كه این بنا همان آتشكده آذر برزین مهر است یا نه شك و شبهاتی وجود دارد. اما تازه ترین بررسی های باستان شناختی به كشف معماری های جدید در كنار یك آتشكده در سبزوار انجامید. كه احتمال وجود آذر برزین مهر را در این شهر قوت می بخشد. به نقل از محمد عبدالله زاده ثانی، باستان شناس اداره میراث فرهنگی و گردشگری سبزوار تاكنون تصور بر این بود كه این چهار طاقی یك بنای سنگی بدون تزئینات است. اما بررسی های جدید به شناسایی ملات گچ در داخل و بیرون این بنا انجامید. همچنین بقایای معماری معروف به پاتاو كه محل عبادت روحانیون زرتشتی بوده است نیز در جریان این بررسی ها شناسایی شد.
براساس نظرات مستند باستان شناسان ایتالیایی، لازار فانی، كریستین سن و جكسن آتشكده برزین مهر متعلق به كشاورزان دوران ساسانی بوده و در شمال غربی نیشابور قرار داشته است. همچنین با توجه به بررسی های فائق توحیدی و دیگر باستان شناسان ایران و با در نظر گرفتن یافته های جدید احتمال وجود آتشكده در سبزوار قوت گرفته است. محل قرار داشتن آتشكده بر روی این كوه به شكل یك زیگورات است. بر خلاف نظریه های قبلی مبنی بر باز بودن اطراف این آتشكده، بررسی های جدید نشان می دهد كه معماری هایی دراطراف این بنا وجود داشته و راه دسترسی به آن بسیار سخت بوده است.
گباه ریواس
باستان شناسان ایتالیایی همچنان معتقد هستند كه به دلیل ارزش بالای مقام كشاورزان در زمان های قدیم ممكن است عمر این ساره به سال ها قبل از ظهور زرتشت بازگردد. در كنار این آتشكده گیاهی به نام ریواس وجود دارد كه طبق مدارك و شواهد موجود در دوره هزاره اول تا سوم قبل از میلاد از این گیاه نوشیدنی به نام هَومَه درست می شد و در مراسم آیینی و مذهبی مورد استفاده قرار می گرفت.
كاربرد آتشكده آذر برزین مهر
در دوره پیش از اسلام، عهد ساسانی در ناحیه ریوند نیشابور قرار داشته و یكی از سه آتشكده مهم زرتشتیان به شمار می آید. وجود آتشكده آذربرزین مهر حاكی از این است كه این شهر قبل از اسلام از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است. محل شهر باستانی نیشابور كاملا مشخص نیست .ولی احتمالا آتشكده نیشابور در مركز این شهر باستانی قرار داشته است. این آتشكده هم اكنون در ناحیه ریوند قرار دارد. در شاهنامه فردوسی نام این منطقه به صورت ریونیز آمده است و قدمت آن ۵۰۰۰ سال بیان شده است.
در آن دوران سه آتشكده مهم داشتند كه هركدام مخصوص به افراد خاصی بودند. آتشكده دیگیری نیز وجود داشت كه متعلق به موبدان بود و در آخر آتشكده آذر برزین مهر توسط دهقانان استفاده می شده است. آتشكده آذربرزین مهر در زبان پهلوی به نام آتور بورگین میتر خوانده می شود به معنی آتش مهر بالنده است.
نحوه دسترسی
جهت دسترسی به چهارطاقی خانه دیو باید از روستای فشتنق نزدیك ترین آبادی به چهارطاقی مسیر طولانی و صعب العبور كوهستانی را به مدت ۴۵ دقیقه طی كنید. بنای اصلی درفاصله ۵ كیلومتری شمال غرب روستای فشتنق كه در روی تپه سنگلاخی به ارتفاع تقریبی ۲۰۰ متر كه بسیار صعب العبور است. تا حدود ۲۰ سال پیش راه پلكانی زیبایی در یك سمت آن قرار داشت كه به پایین رود خانه می رسید كه الان به كلی از بین رفته است، قرار دارد.
این تپه در دره بزرگی به نام دره كوه یوز پلنگ قرار گرفته كه رودخانه ریوند از آنجا می گذرد. در ضمن در صورت تمایل به داشتن راهنما می توانید از روستاییان و اهالی فشتق در روزهای جمعه كمك بگیرید. در واقع می توان گفت حدود ۳ تا ۴ ساعت پیاده روی در پیش خواهید داشت البته امكان كرایه كردن قاطر نیز وجود دارد!
