در عالم گردشگری، بیش از آن كه میزان مساحت یا حقایق تاریخی مهم باشد، قصه و افسانه مهم است و حمام شیخ بهایی، پر از این قصه‌هاست.در كوی جمالۀ دردشت، چند قدم بالاتر از عصارخانۀ صفوی شیخ بهایی و خانۀ تاریخی عباس بهشتیان، سر درِ یك بازار به آدم سلام می‌كند و كوچۀ باریكی در نهایت سخاوت، منظرۀ خیره‌كننده‌ای از گنبدِ جهانی تاج‌الملك را در سبد تعارف می‌گذارد. حمام شیخ بهایی، درست در فاصلۀ بین همین بازار و كوچۀ دلگشا قرار دارد و از آنجا كه بی راهنما، گم‌شدن در هزارتوی این حمام بزرگ محتمل است، منصور عسكری خوراسگانی، ناظر مرمت آثار تاریخی و كارشناس فنی اداره كل میراث فرهنگی اصفهان گروه خبری ایسنا را همراهی می‌كند.
او می‌گوید: شاردن در سفرنامه خود اذعان كرده زمانی كه اروپایی‌ها در بشكه حمام می‌كرده‌اند، در اصفهان ۲۷۰ حمام وجود داشته و این، حاكی از رشد فرهنگی و بهداشتی مردم آن زمانه بوده است اما متأسفانه در طول زمان، برخی از این حمام‌ها مثل حمام خسروآغا تخریب‌شده و برخی هم مثل حمام شاهزاده، شاه، قاضی، رهنان، نقاشی، علی‌قلی آقا و البته حمام شیخ بهایی، هنوز سرپاست.
این كارشناس میراث فرهنگی تصریح می‌كند كه نمونه كامل ساختار شهرسازی را در میدان نقش‌جهان می‌توان دید و یادآور می‌شود كه پیش‌تر از نقش‌جهان، میدان عتیق تمام آنچه را كه مورد نیاز زندگی شهری بوده، در خود داشته است.
عسكری، توضیح می‌دهد: آن زمان در هر محله، بازار، مدرسه، مسجد، حمام، سقاخانه، عصارخانه و كاروانسرا در مجاورت هم وجود داشته و این، چیزی نیست جز همان پیوست فرهنگی كه امروزه اهمیت وجود آن بر همگان آشكار شده است.
او می‌افزاید: جالب است بدانید كه وجود بنایی مثل عصارخانه جماله یا شیخ بهایی، در مجاورت حمام شیخ بهایی و مسجد جامع عتیق، به تأمین روشنایی این مكان‌ها كمك می‌كرده و امروزه كف میدان عتیق یا محوطه پیرامون آن، هر جا كه حفاری شود، به سفالینه‌های كروی شكلی به نام پی‌سوز برمی‌خوریم كه به‌واسطه روغن عصارخانه، روشنایی مورد نیاز مردم را فراهم می‌كرده است؛ دانستن این موارد باعث می‌شود كه بدانیم فرهنگ شهرنشینی خیلی جلوتر از تمام دنیا، در ایران و اصفهان حركت خود را آغاز كرده بوده است.
كارشناس فنی اداره كل میراث فرهنگی استان اصفهان خاطر نشان می‌كند: تعداد آثاری كه در اصفهان به نام شیخ بهایی شناخته می‌شود كم نیست و مهم‌ترین و معروف‌ترین آن، همان مادی‌هاست كه حقابه را عادلانه بین مناطق مختلف شهر تقسیم می‌كرده و اجرای آن به علم و دانش خاصی نیاز داشته است. حمام شیخ بهایی نیز كه اوایل دوره صفویه ساخته‌شده، دیگر اثر معروف منتسب به شیخ بهایی است كه دارای سیستم گرمایشی منحصربه‌فردی بوده؛ تا جایی كه عموم مردم هنوز بر این باورند كه آب حمامی به این عظمت، به لطف نبوغ شیخ، تنها با یك شمع گرم می‌شده است.
عسكری، با اشاره به ویژگی‌های حمام شیخ بهایی می‌گوید: وسعت این حمام بالغ بر هزار متر است و بخش‌هایی از آن مثل شربت خانه، حوض‌خانه، اتاق ماساژ و محل گاو چاه كه به گفته افراد مسن در ضلع جنوبی بازار قرار داشته، طی سالیان متمادی و به‌مرور، توسط اهالی تصرف‌شده است. در ضلع شمالی حمام شیخ بهایی، كاروانسرایی وجود داشته كه تخریب‌شده و فضای پشت حمام هم كه زمانی محل جمع شدن فاضلاب این مكان و مسجد جامع عتیق بوده، امروزه تحت تملك مالكان شخصی است.
از او دربارۀ سیستم گرمایشی اعجاب‌آور حمام شیخ بهایی می‌پرسم و آنچه می‌داند، این‌گونه شرح می‌دهد: معروف است كه آب حمام بزرگ شیخ بهایی تنها به‌وسیلۀ یك شمع گرم می‌شده و همین امر باعث شده در دوره‌های مختلف بررسی‌های گوناگونی برای كشف راز گرم بودن آب حمام انجام شود كه البته و متأسفانه، برخی از این بررسی‌ها باعث آسیب رسیدن به این مكان هم شده است.
ناظر مرمت آثار تاریخی اصفهان می‌افزاید: از داده‌هایی كه تا كنون به‌دست‌آمده، آنچه به واقعیت نزدیك‌تر است فرضیه‌ای است كه می‌گوید از تجمع فاضلاب حمام و مسجد جامع عتیق، بیوگازی انتشار پیدا می‌كرده كه به‌واسطه تنبوشه های سفالی به تون‌های حمام شیخ بهایی منتقل می‌شده و به دیگی می‌رسیده كه جنس آن تركیبی از طلا و مس بوده و از آنجا كه این فلزات، رساناترین فلزها هستند، آب در كوتاه‌ترین زمان ممكن گرم می‌شده است.
عسكری می‌گوید: شاید برای حفاظت از این دیگ با ارزش بوده كه قصۀ گرم شدن آب با یك شمع، خلق‌شده و به لطف جذابیت، دهان‌به‌دهان چرخیده است. به‌هرحال، ما می‌دانیم كه تا اواسط دوره پهلوی این حمام با همان سیستم صفوی خود كار می‌كرده و پذیرای مردم بوده اما به‌مرور كه كاربری فضا از آن گرفته‌شده، مورد تعرض و دستبردهای فراوان قرار گرفته است به‌طوری‌كه امروزه دیگر نه از آن دیگ خبری هست و نه از شمع؛ بااین‌وجود اگر پای حرف‌های ساكنان قدیمی كوی جماله بنشینید، احتمالاً به شما خواهند گفت كه آب حمام شیخ بهایی شفا دهنده بوده و خیلی از زنان برای رفع مشكل نازایی به این حمام می‌آمده‌اند تا مقداری از آب حمام را با كاسه مسی قلم‌زنی شده‌ای كه اینجا وجود داشته روی سرشان بریزند و حاجت‌روا شوند.
به گفته این كارشناس میراث فرهنگی، سیستم گرمایش از كف حمام‌های دوره صفوی به‌واسطه تون‌هایی با كانال‌كشی‌های گربه‌رو در زیر حمام فعال می‌شده و هورنوهای سقف حمام نیز به‌خوبی نقش خود را در جذب نور، تعدیل رطوبت و گرم نگه‌داشتن فضا ایفا می‌كرده است.
او خاطر نشان می‌كند: حمام شیخ بهایی از معدود حمام‌هایی است كه دارای دو بخش مجزای زنانه و مردانه بوده و زنان و مردان می‌توانسته‌اند هم‌زمان در ساعات روز از آن استفاده كنند.
او بخش‌های مختلف این حمام را چنین شرح می‌دهد: درِ بخش مردانۀ حمام به بازار باز می‌شود و درِ زنانه در كوچه كنار بازار قرار دارد. از در زنانه كه وارد حمام شوید و از هشتی عبور كنید، به قسمت بینه می‌رسید. بینه، حكم رختكن را داشته و حوضی وسط آن است كه هوا را متعادل و مرطوب می‌كرده؛ بعد از بینه هم «میان در» بوده كه فرد با عبور از آن، وارد فضای گرمخانه می‌شده است.
كارشناس میراث فرهنگی اصفهان معتقد است حمام شیخ بهایی به‌گونه‌ای طراحی‌شده كه بدن را مرحله‌به‌مرحله برای ورود به فضای گرم و مرطوب خزینه آماده می‌كرده و به تنظیم اختلاف درجه حرارت توجه داشته است.
عسكری می‌گوید: بین بخش زنانه و مردانه، در گذشته حائلی بوده كه سال‌های اخیر برای سهولت در امر مرمت برچیده شده و به همین خاطر امروز، بلافاصله بعد از گرمخانه زنانه، به گرمخانه مردانه وارد می‌شویم. مخزن اصلی آب با آن شمع و دیگ مشهور، در همین فضا قرار داشته و خزینه، نمازخانه و سرویس بهداشتی نیز از دیگر بخش‌های آن است.
او با اشاره به ویژگی‌های بینۀ بخش مردانه حمام شیخ بهایی توضیح می‌دهد: فضای بینه و سربینه در گذشته كاربری‌های متفاوتی داشته و گفت‌وشنود، نمایش‌های روحوضی، شاهنامه‌خوانی و … نیز در آن انجام می‌شده است. اندك تزئینات باقیمانده در بخش بینه حمام شیخ بهایی، لایه‌های تاریخی مختلفی را دارد و نمایانگر صورت مردی است كه دارد كباده می‌كشد. سنگاب ارزشمند بینه نیز هنوز سر جای خود باقی است. در گذشته، مردانی كه از در بازار وارد حمام می‌شده‌اند اول از همین بینه عبور می‌كرده‌اند، بعد وارد خزینه می‌شدند تا بدنشان رطوبت كافی بگیرد و سپس به كار شستشوی بدن می‌پرداختند.
ناظر مرمت آثار تاریخی اداره كل میراث فرهنگی استان اصفهان درباره سیستم آب‌رسانی حمام شیخ بهایی خاطر نشان می‌كند: آب این حمام از طریق گاو چاه بزرگی كه داشته تأمین می‌شده و به‌واسطه تنبوشه های سفالی تا بالای پشت‌بام هدایت می‌شده و سپس به خزینه می‌ریخته است. نمونه تنبوشه هایی كه در این حمام به‌كاررفته، در حفاری‌های مسیر میدان نقش‌جهان هم دیده‌شده و در واقع، سیستم لوله‌كشی دوره صفویه به همین شكل بوده است.
عسكری، با اشاره به مرمت‌های انجام‌شده توسط اداره كل میراث فرهنگی استان اصفهان در حمام شیخ بهایی می‌گوید: بخش‌های مختلف این حمام تا كنون مرمت و بازسازی‌شده و استحكام‌بخشی سقف، سبوس كشی، ازاره بندی بینه زنانه، عایق‌بندی و آجر فرش كردن پشت‌بام ازجمله این اقدامات بوده تا بنا، از خطر تخریب نجات پیدا كند اما به دلیل وسعت فضا و محدودیت اعتبارات كار مرمت نیمه‌تمام مانده است.
او با بیان اینكه تأمین هزینه كلی نگهداری و ترمیم این بنای تاریخی در توان اداره كل و وزارتخانه میراث فرهنگی نیست، یادآور می‌شود: سال گذشته بنا بود حمام شیخ بهایی از طریق صندوق احیا به بخش خصوصی واگذار شود اما بحث‌هایی طرح شد مبنی بر اینكه چون بنا جزو نفایس است نباید آن را واگذار كرد. این بحث‌ها در جای خود محترم است اما باید توجه داشته باشیم كه اگر كار مرمت این بنا نیمه‌تمام بماند، مورد تخریب و تعرض قرار خواهد گرفت و تلاش‌های انجام‌شده برای حفظ آن نیز به هدر خواهد رفت.
كارشناس فنی اداره كل میراث فرهنگی استان اصفهان تصریح می‌كند: حمام شیخ بهایی، دارای هویت و معماری و ساختار منحصربه‌فردی است و امیدواریم كه با ورود سرمایه‌گذاران شاهد آزادسازی دیگر بخش‌های این حمام، اتمام مراحل مرمت، تعریف كاربری متناسب با شأن و در نهایت، ورود گردشگران به آن باشیم.
ناظر مرمت آثار تاریخی اصفهان در پاسخ به این سؤال كه كاشی‌های به‌كاررفته در سردر ورودی مردانه حمام شیخ بهایی و بدنه حمام حفظ‌شده یا از بین رفته است؟ می‌گوید: در حمام شیخ بهایی كاشی‌های مختلفی با اشكالی چون لوزی و هشت‌ضلعی وجود داشته كه باقیمانده آن‌ها به همراه كاشی سردر، توسط خود اداره كل برداشته‌شده تا از تخریب آن جلوگیری و بعد از اتمام مراحل مرمت نصب شود.
عسكری، با عبور از مسیری پر پیچ‌وخم ما را تا پشت‌بام حمام شیخ بهایی هدایت می‌كند و سپس، با اشاره به بافت پیرامونی این حمام توضیح می‌دهد: پیش از عید یكی از خانه‌های تاریخی پشت مسجد جامع عتیق كه نمای آن از این بالا نیز پیداست، توسط اهالی محل تخریب شد چرا كه پاتوق معتادان و خلاف‌كارها شده بود. اگر به‌موازات برنامه‌ریزی درستی برای هدایت بودجه‌ها به سمت احیای بناهای تاریخی، فرهنگ‌سازی درستی در بین اهالی محله انجام شود، همان اتفاقی كه برای بافت جلفا افتاده برای جوباره هم می‌افتد و سیل گردشگر به سمت این محله تاریخی سرازیر می‌شود.
او معتقد است كه تنها راه حفاظت از بناهای تاریخی و رشد و توسعه، ورود گردشگر است چرا كه با ایجاد ارتزاق برای مردم محلی، خودبه‌خود آن‌ها را به حافظان میراث فرهنگی بدل می‌كند.
به گفته عسكری، باید یك شبكه رسمی و سراسری وجود داشته باشد كه در آن فروشندگان خانه‌های تاریخی و خریداران آن‌ها به یكدیگر معرفی شوند و دیگر شاهد تلاش مردم برای تخریب آثار ارزشمند موجود در شهر نباشیم.
