مساجد در هر شهر و برای هر ملتی از مهم‌ترین اماكن مذهبی، تاریخی و فرهنگی هستند. سبك و شیوه ساخت مساجد مختلف در سراسر جهان نیز موجب شده این اماكن علاوه بر كاركرد اصلی خود، به جاذبه‌های خیره‌كننده‌ای از تاریخ و فرهنگ ملل تبدیل شوند.«مسجد نو» شهر شیراز كه مقابل حرم شاهچراغ قرار گرفته به واسطه وسعت خود كه حدود دو هكتار است یكی از وسیع‌ترین مساجد ایران شناخته می‌شود. این مسجد اما به لحاظ تاریخی بعد از مسجد عتیق شیراز قرار می‌گیرد و به گونه‌ای در بافت تاریخی شیراز واقع می‌شود.
می‌توان گفت قرار گرفتن این مسجد در بافت تاریخی شهر شیراز باعث می‌شود كه علاقه‌مندان و بازدیدكنندگان از این مكان با سبك و جریان زندگی مردم در بافت قدیمی شهر نیز آشنا می‌شوند و این خود یك ویژگی منحصر به‌فرد محسوب می‌شود.
در خصوص تاریخ این مسجد گفته شده است كه «اتابك سعد بن زنگی» یكی از حكام دوره اتابكان فارس دستور ساخت آن را صادر كرده و ساخت آن در سال ۵۹۸ ه.ق آغاز شده و در سال ۶۱۵ ه.ق به پایان رسیده است.
دلیلی كه برای ساخت این مسجد در تاریخ بیان شده این است كه اتابك كه یكی از حكام اتابكی فارس بوده به هنگام بیماری فرزندش نذر می‌كند كه اگر او از بیماری نجات پیدا كند و بهبود یابد، خانه‌اش را به مسجدی وسیع تبدیل كند.
مسجد نو در ابتدا به واسطه نام سازنده خود به «مسجد اتابكی» شهرت داشت اما باتوجه به بازسازی‌هایی كه در این بنا در طول دروه‌های تاریخی مختلف صورت گرفته، عمارت مسجد شكل تازه‌ای به خود گرفته به همین دلیل در مقابل مسجد عتیق به «مسجد نو» تغییر نام داده است.
این مسجد در گذشته علاوه بر عبادت‌گاه محلی برای تفریح مردم شیراز قدیم نیز بوده است، وجود درختان چنار تنومند و آب روان معروف به «خیرات» كه از زیر این درختان عبور می‌كرده و به حوضی در میانه حیاط مسجد سرریز می‌شده توجهات را به خود جلب می‌كرده است، به گونه‌ای نمازگزاران پس از اقامه نمازها ساعت‌ها زیر سایه این درختان استراحت می‌كرده‌اند.
البته این مسجد علاوه بر تفرجگاه در هنگام وجود خطر از سوی بیگانگان و درگیری‌های داخلی محل تجمع و برنامه‌ریزی‌های دفاعی نیز بوده است برای مثال مسجد نو در جنگ جهانی اول و دوم، كانون اصلی مبارزان شیرازی و جایگاه گردهمایی آنان بوده است.
از دیگر حوادثی كه مسجد اتابكی در طول تاریخ از سر گذرانده می‌توان به فعالیت‌ها و مبارزاتی كه در طول پیروزی انقلاب اسلامی در این مسجد رخ داده است نیز اشاره كرد، این مسجد بارها برای جلوگیری از فعالیت‌های انقلابی محاصره و به آتش كشیده شده و در هر دو برهه ۱۳۴۲ و ۱۳۵۷ هنگام مبارزات مردمی شاهد حوادث مختلفی بوده است.
بنای مسجد نو مشتمل بر صحن وسیع مركزی، ایوان‌ها و رواق‌های جانبی، شبستان‌های ستون‌دار جنوبی و چهار ورودی بوده و همانطور كه گفته شد در مساحتی حدود ۲۰ هزار مترمربع واقع شده است. مسجد از جهات مختلف دارای چهار ورودی است كه از طریق رواق‌ها و دالان‌هایی به صحن راه پیدا می‌كنند، ورودی‌ها از بیرون دارای تزیینات كاشی‌كاری هستند كه عمدتا مربوط به دوره‌های اخیر است.
همانطور كه گفته شد در میانه صحن میانی مسجد سه حوض آب و ردیفی از درختان كهن سال وجود دارد. این صحن از چهار جهت توسط رواق‌های یك طبقه و ایوان‌های چهارگانه محدود شده است. در اطراف ایوان شمالی و جنوبی، به قرینه یكدیگر، ۲۴ دهانه و در اضلاع شرقی و غربی، ۱۲ دهنه رواق در اطراف ایوان‌ها ساخته شده و مقابل بسیاری از دهنه‌ها و رواق‌ها با دیوار یا شبكه‌های چوبی مسدود شده است.
این مسجد علاوه بر رواق‌ها و ایوان‌های بیرونی دارای یك شبستان اصلی است. این شبستان فاقد تزئینات خاص بوده و دارای ۲۴ ستون عریض بوده و شبستانی كوچك‌تر در شرق شبستان اصلی قرار دارد كه دارای ستون‌های سنگی متعددی است.
در یكی از شبستان‌های این مسجد یك محراب كاشی‌كاری نفیس وجود دارد كه با نقوش هندسی و خطوط تزئینی از جنس كاشی معرق به رنگ‌های سیاه، زرد و فیروزه‌ای زینت یافته و در میانه آن لوحی واقع شده گفته می‌شود از جی دیگری به این قسمت منتقل شده است؛ بر روی این لوح اما اسامی دوازده امام و چند عبارت دیگر نوشته شده است.
مسجد اتابكی در طول تاریخ بر اثر زلزله‌های متعددی در سال‌ها ۸۹۵، ۱۱۸۳ و ۱۲۹۶ ه.ق بارها تخریب شده و بلافاصله مرمت و بازسازی شده است. در بخش دورنی مسجد طاق‌ها با كاشی‌كاری‌هایی منقش به آیات و احادیث وجود دارد كه بر روی برخس از آن‌ها تاریخ‌های گوناگونی كه در این مكان تعمیرات صورت گرفته، نقش بسته است.
برای اولین بار پس از تخریب در سال ۸۹۵ ه.ق بنای مسجد توسط یكی از وزرای ابراهیم شاه (پادشاه هندوستان) مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت. در دوره صفویه نیز این مسجد به دستور سلطان حسین صفوی بازسازی شده است، در دوران زندیه و قاجاریه نیز تعمیراتی در این مسجد صورت گرفته است. همچنین گفته می‌شود در سال ۱۳۴۵ ه.ش نیز این مسجد مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته و برخی معتقدند این مرمت‌ها دیگر چیزی از بنای اصلی دوران اتابكی باقی نگذاشته است.
امروزه این مسجد به عنوان محل برگزاری نماز جمعه در شیراز مورد استفاده قرار می‌گیرد و در حال حاضر به «مسجد شهدا» در بین مردم شهرت دارد و به واسطه معماری قابل توجه و تحسین‌برانگیزش توجهات زیادی را به خود جلب می‌كند.