قلعه ضحاك هشترود ، یكی از قلعه های تاریخی آذربایجان است و قلعه ای با همین نام در عجبشیر هم وجود دارد. در ایران قلعه های زیادی وجود دارند كه برخی از آنها در مناطق كوهستانی و صعب‌العبور ساخته شده اند. یا كاركرد نظامی دارند یا به قصد امنیتی و برای دور ماندن از حمله دشمن و به قصد دفاع شكل گرفته‌اند. قلعه هشترود نیز یكی از قلعه‌هایی است كه در منطقه‌ای كوهستانی و صخره‌ای ساخته شده است كه شواهد نشان می‌دهد به احتمال بسیار، دژی نظامی بوده است.
تاریخچه قلعه
قلعه ضحاك یا قلعه آژدهاك كه با نام محلی نارین قالا نیز شناخته می‌شود، از جاهای دیدنی هشترود به شمار می‌آید. در ۲۰ كیلومتری جنوب شرق شهرستان هشترود در استان آذربایجان شرقی قرار دارد. قلعه ضحاك را از بناهای بازمانده پایان دوره اشكانی و ساسانی می‌دانند. كاركرد این قلعه به طور واضح مشخص نیست. برخی براین عقیده‌اند كه بنا كاركرد نظامی داشته و برخی دیگر كاركرد آن را مثل دیگر قلعه‌های ایران دانسته‌اند. برخی محققان سابقه قلعه را به قبل از اشكانیان نیز می‌رسانند و آن را مربوط به آژدهاك مادی می‌دانند. كه تا دوره تیموریان برپا بوده است و چون بنا در دوره اشكانی رونق بسیاری داشته است. اكثرا آن را مربوط به دوره اشكانی می‌دانند. در حال حاضر برج های دیده‌بانی اشكانی بنا همچنان سالم مانده‌اند. در بررسی باستان‌شناسی منطقه، سفال‌هایی به دست آمده كه مربوط به حاكمیت‌های پیش از اشكانیان است.
علت نامگذاری
وجه تسمیه نام قلعه از نام ضحاك و آژدهاك گرفته شده است. ضحاك شخصیتی اساطیری در شاهنامه است كه در قلعه ضحاك زندگی می‌كرده و كاوه آهنگر علیه ظلم وی خروج می‌كند و او را از تخت به زیر می‌كشد. مطابق روایات شاهنامه، ضحاك فردی دارای نژاد تازی است. برخی نام ضحاك را معرب شده نام آژدهاك پادشاه ماد می‌دانند كه به وسیله كوروش به زیر كشیده شد. به هر روی، این قلعه را برخی همان قلعه مادی آژدهاك می‌دانند و معتقدند قسمتی از دیوار اورارتو در این محل می‌تواند قرینه‌ای بر اثبات این امر باشد. مینورسكی در سال ۱۹۴۳ و بار دیگر در سال ۱۹۶۴ نام كهن قلعه ضحاك را بر آن داده و معتقد است كه قلعه ضحاك با محلی كه بطلمیوس به‌عنوان فاناسپا از آن نام برده مطابقت دارد.
قلعه ضحاك در كتب تاریخی
مجموعه باستانی قلعه ضحاك «زوهنگ» در منابع یونانی از جمله در نوشته‌های پلوتارك با واژه‌‌هایی چون «فراسپ». «فاناسپا» كه معنای اسب باری، اسب تیزرو و اسب پیش‌رونده می‌دهد، یاد شده است. پلوتارك به شكست آنتونی رومی از فرهاد چهارم اشكانی در سال ۳۶ ق. م در شهر قلعه فراسپ بعد از ۲۷ روز نبرد اشاره دارد و تعداد كشته شدگان رومی را ۳۵ هزار نفر گزارش داده است و علت شكست این سردار رومی را، راه‌های كوهستانی كَس‌نگذر، زمستان سخت «كهرتون» یا «هشترود»، خطاهای استراتژیكی، تاكتیكی و سیاسی فرمانده خودخواه رومی، مبارزه مردانه مردم منطقه، دفاع قهرمانانه فراسپ، مبارزه همگان علیه ارتش روم و استحكامات فراسپ گزارش داده است. اینكه آیا منظور پلوتارك همین قلعه ضحاك باشد یا نه را نمی‌توان به یقین پاسخ گفت و این تنها نظر مینورسكی در این زمینه است.
معماری قلعه
قلعه ضحاك در حدود ۱۰كیلومتر طول و ۲كیلومتر عرض دارد. این قلعه كه به‌عنوان دژ شناخته می‌شد، دارای معماری است كه كاركرد نظامی آن را به ذهن نزدیك می‌كند. این قلعه از سه طرف مشرف به پرتگاه بوده و دیوارهای آن كنده‌كاری شده‌اند. قلعه از بخش‌های مختلفی تشكیل شده است. این بخش‌ها عبارت‌اند از مخازن سنگ، آب‌انبار، آسیاب، سالن شورا، حمام و ده‌ها قسمت دیگر. از مجموعه بناهای قلعه، تنها بنای خارج از خاك كه تقریبا سالم مانده، چهارطاقی است كه با گذشت زمان، پوشش طاق و یكی از پایه‌های آن تخریب شده كه مورد مرمت قرار گرفته است.
كاوش‌ها در این اثر باستانی یك تالار وسیع ۱۱ در ۱۱ را با راهروهای جانبی كشف كرده كه با مقادیر زیادی گچ‌بری در طرح و نقش‌های متنوع و بیشتر با رنگ‌های اخرایی، زرد، آبی و سبز تزیین شده‌اند. این نقش‌ها شامل نقوش برجسته انسانی و حیوانی، نقوش هندسی و گل و گیاه است
مصالح بكاررفته
مصالح به كار رفته در این چهارطاقی آجر و گچ است. ابعاد این آجرها ۳۲ در ۳۲ و ارتفاع آنها ۱۰ سانتی‌متری است. این مجموعه در روی تپه‌ای كه سطح آن نسبتا مسطح است قرار دارد. ماحصل عملیات كاوش در منطقه نشان‌گر استقرار تمدن پارتی است. نیمی از اتاق‌های قلعه بی‌سقف در زمین كنده شده و نیم دیگر در كوه و به صورت حفره‌ای درآورده شده است. بیشتر این حفره‌ها چاله آبی هم (آب انبار) دارند. بر دیواره‌های این حفره‌های سنگی، طاقچه‌های كوچكی كنده شده است.
در قلعه ضحاك، تك حفره‌هایی دیده می‌شود كه تمام آن را در صخره‌های عمودی كوه كنده‌اند. آب چشمه‌ای كه در دامنه كوه مقابل قرار دارد با فشار متوسط لوله‌هایی كه در زمین كار گذاشته شده از روی پشته‌های مابین گذشته و به بلندای قلعه می‌رسد. مسیر لوله آب از روی بستری كه در زمین به وضوح نمایان است معلوم می‌شود به علاوه تكه‌های متعددی از لوله‌های گلی و بقایایی از قالب سنگی كه از بستر كنده شده است در اطراف دیده می‌شود. بستر لوله به عرض ۵۰ سانتی‌متر و عمق آن یك متر بوده است. لوله‌های گلی از تكه‌های خرد تكمیل شده و در بستر هم قرار گرفته‌اند.
تزیینات قلعه
در قلعه نگاره‌ی به‌دست‌آمده، تصویر كلاغی است كه پنجه بر پشت گاو زده و به میترا در آیین مهر بسیار شباهت دارد. این نگاره در یك فضای ۱۲۱ متر مربعی به‌دست آمده و در كنار آن نگاره‌های دیگری مثل یك سرباز پارتی، سر چند شیر در حال غرش، تصویر یك ایزدبانو، تصویر یك مرد در درون گل نیلوفر با پرتوهای خورشید به دست آمده است.
از كارهای انجام شده برای تسهیل بازدیدكنندگان از قلعه می‌توان موارد زیر را نام برد: راه‌اندازی سایت موزه به منظور نمایش اشیای به دست آمده از كاوش‌ها، احداث تعداد زیادی پلكان با ملات سیمان در مسیر اصلی ورودی قلعه و پلكان‌های سنگی در صخره‌ها برای گردشگران، نصب حایل در پرتگاهها و ایجاد پل فلزی بر روی رودخانه قرانقو به منظور تامین امنیت بازدیدكنندگان، انتقال برق تا پای قلعه، آماده‌سازی مسیر بازدیدكنندگان با آسفالت جاده، انتخاب سرمایه‌گذار برای ایجاد خدمات رفاهی و استقرار دو نگهبان دائمی از دیگر اقدامات صورت گرفته در این مجموعه محسوب می‌شود.
نحوه دسترسی
با توجه به قرار گرفتن هشترود در مسیر آزادراه تبریز – تهران و محور اتصال شهرهای جنوب استان . برخی از شهرهای آذربایجان غربی و استان كردستان به پایتخت، دارای موقعیت بسیار خوبی برای جذب گردشگر است. قلعه ضحاك از این جهت دارای شهرت جهانی است و با وجود داشتن جاذبه‌های گردشگری دیگری در هشترود، از لحاظ شهرت، قلعه ضحاك در صدر قرار دارد و هشترود با این قلعه شناخته می‌شود و گردشگران بسیاری برای بازدید از قلعه به این مكان سفر كرده و راه صعب‌العبور آن را طی می‌كنند تا قلعه را از نزدیك ببینند.
