مسجد جامع قروه یكی از بناهای تاریخی ارزشمند شهرستان ابهر می‌باشد كه در روستای قروه در كیلومتر ۱۵ جاده ترانزیتی ابهر- تاكستان قرار دارد. این مسجد همانند مساجد دوران سلجوقی به سبك چهارطاقی ساخته شده و گنبد بسیار زیبایی بر اضلاع چهارگانه به واسطه چهار یلپوش استوار گردیده است. پلان اصلی مجموعه به جهت تغییرات ناشی از ریزش احتمالی شبستان‌ها، مستلزم حفاری علمی است.
معماری بنا
بنای این مسجد در حال حاضر عبارت است از یك شبستان گنبددار و دو شبستان در طرفین آن كه از مصالح خشت و آجرهای حاصله از تخریب دیوارهای قدیمی ساخته شده و دارای سقفی از تیر چوبی است و هنوز آثار و بقایای شبستان‌های اصلی و ملحقات بنا در نمای بیرونی مسجد دیده می‌شود. شبستان اصلی مسجد از آجر ساخته شده و دو نوع آجر در آن به خدمت گرفته شده است. از پی تا زیر فیلپوش‌ها از آجرهای بزرگ‌تر به ابعاد ۸×۳۱/۵×۳۱/۵ سانتی‌متر و سپس به جهت اجرای تزئینات در فیلپوش‌ها و پوسته گنبد از آجرهای كوچك‌تر به ابعاد ۵×۲۱/۵×۲۱/۵ سانتی‌متر استفاده شده است.
پاطاق فیلپوش‌ها بر روی تخته اشباع شده قطوری كه با دیوار ۴۵ درجه زاویه دارد، قرار داده شده و سپس قوس پنج او هفت تند با ساقه بلند اجرا شده به طوری كه چهار فیلپوش متناوباً با چهار طاق نما كه از نظر سبك و ابعاد یكسان است، پلان مربع شبستان را به دایره تبدیل نموده، فیلپوش‌ها و طاق نماها عموماً به تزئینات آجری و هندسی مزین است. بالای آنها طاق نماهای كوچك‌تری كه قوس پنج او هفت كند با ساقه بلند دارد، متوالیاً قرار گرفته، پاطاق عرقچین گنبد را تشكیل می‌دهد.
فیلپوش های مسجد
از پی تا زیر فیلپوش ها از آجرهای بزرگ تر به ابعاد ۳۱ در ۸ سانتی متر و سپس به جهت اجرای تزئینات در فیلپوش ها و پوسته گنبد از آجرهای كوچك تر به ابعاد ۲۱٫۵ در ۵ سانتی متر استفاده شده است. پاطاق فیل پوشها روی تخته قطوری كه با دیوار ۴۵ درجه زاویه دارد، قرار داده شده و سپس قوس پنج او هفت تند با ساقه بلند اجرا شده، به طوری كه چهار فیلپوش متناوبا با ۴ طاق نما كه از نظر سبك و ابعاد یكسان است، پلان مربع شبستان را به دایره تبدیل كرده، فیلپوش ها و طاق نماها عموما به تزئینات آجری و هندسی مزین است.
بالای آنها طاق نماهای كوچك تری كه قوس پنج او هفت كند با ساقه بلند دارد، پایه طاق عرقچین گنبد را تشكیل می دهد. فیلپوش ها و طاق نماها عموما به تزیینات آجری هندسی مزین است. نورگیر‌های گنبدخانه روی گنبد ۳ نورگیر در امتداد عمود برهم قرار دارند كه باعث ورود نور به حالتی یكنوا خت و ملایم به داخل فضای گنبدخانه می شود كه از ابتدای ساخت مسجد به این صورت بوده، همچنین این نورگیر‌ها حكم ساعت آفتابی را در بنا را داشته است.
گنبد مسجد
گنبد این مسجد از نوع گنبد عرقچین است كه با گنبد مسجد جامع سجاس قابل مقایسه است. قسمت باقی مانده فعلی از مسجد عبارت است از گنبدخانه و مستطیل شبستان ستون دار خشتی در سمت غرب آن و در سمت شرق نیز شبستان دیگری است كه بخش هایی از آن تخریب شده و یك شبستان خشتی دیگر در جنوب و متصل به آن قرار دارد كه امروزه هیچ ارتباط مستقیمی با مسجد ندارد.
مصالح بكاررفته
مصالحی كه در ساخت مسجد به كار رفته در بخش های مختلف متفاوت است. شبستان های غربی و جنوبی و بقایای شبستان شرقی از خشت و چینه بنا شده و سقف مسطح و تیرپوش آنها روی ستونهای چوبی قرار گرفته است. به طور كل شبستان های دو طرف گنبدخانه از نظر ساختاری و مصالح معماری كاملا متفاوت با گنبدخانه هستند و مشخص است كه آنها در زمانی بعد از ساخت بنای اصلی ساخته شده اند. شبستان شرقی فرو ریخته و تنها قسمت هایی از آن باقی مانده كه با توجه به بررسی های صورت گرفته توسط آقای ویور در سال ۱۳۴۱ نشان می دهد كه شبستان شرقی در آن زمان برپا بوده و در سال های اخیر فرو ریخته است.
لازم به ذكر است كه پس از احداث شبستان هایی با سقف مسطح در دو قسمت غرب و شرق گنبدخانه در محل فعلی شبستان ها ساخت و سازی با پوشش طاقدار وجود داشته كه بعد از تخریب و فروریختن طاق ها شبستان هایی با سقف مسطح جایگزین آنها شده است. در سمت شرق بنا (از بیرون) بقایای طاق دیده می شود كه بر جزری متصل به بنا قرار گرفته و خود طاق فرو ریخته است. قسمت های شرقی و غربی متصل به گنبدخانه حكم ایوان یا رواق را داشته است. استفاده از آجرهای با ابعاد ۱۰ در ۴۰ در معماری این مجموعه بسیار مهم است. آنچه كه در قسمتی از این مجموعه بالای منبر حلزونی شكل آمده، نشان می دهد محراب این مسجد توسط استادكارهایی از قزوین ساخته شده است. همچنین فضاهای بیرونی این مجموعه نشان دهنده این است كه دارای وسعت زیادی بوده است.
تاریخچه بنا
برخی باستان شناسان با توجه به مطالعات و تحقیقات انجام شده این مسجد را متعلق به دوران آل بویه می دانند. كتیبه ای كه در لچگی محراب قرار دارد، اشاره بر احداث این مسجد در سال ۴۱۳ هجری قمری دارد كه هم زمان با دوره حكومت آل بویه است. همین طور در قسمت بالای محراب به صورت بر گ چنار كه سبك آل بویه است؛ طاق بندی این مسجد تزئین شده كه دلیل دیگری بر این ادعا است.
محلی كه مسجد جامع قروه در آنجا واقع شده، به نظر می رسد كه بلند ترین بخش های روستا باشد، چرا كه هم اكنون مسجد آجری قروه از بیشتر نقاط روستا قابل رویت است.
تزیینات مسجد
تزئینات مسجد جامع قروه علی‌رغم تحمل آسیب‌های كلی و بسیار زیاد، جالب توجه است. از آنچه كه باقی‌مانده، حداقل دو دوره تزئیناتی در این بنا قابل تشخیص است. آثار و بقایای نقاشی‌‌های روی گچ در زیر كتیبه فعلی با رنگ كمتری قابل تشخیص است و نقوش دارای طرح‌های گیاهی و اسلیمی است. احتمالاً این تزئینات متعلق به دوران آل‌بویه می‌باشد. محراب مسجد كه با گود كردن جرز جنوبی ایجاد گردیده، به شدت تخریب شده اما هنوز آثار مقرنس‌های گچی در قسمتی از بالای محراب باقی مانده است.
كتیبه مسجد
مسجد جامع به تزئیناتی از قبیل گچبری و دو كتیبه در زیر فیلپوش ها مزین گردیده كه كتیبه های مزبور تاریخ ساخت مسجد را در سال ۴۱۳ ه.ق و تاریخ مرمت بنا را در سال ۵۷۵ ه.ق بیان می نماید. همانطوری كه گفته شد، از نكات قابل توجه این مسجد استفاده از كتیبه هایی به صورت گچبری برجسته به خط ثلث مربوط به آیات سوره حشر روی بدنه مسجد است، اما استفاده از رنگ برای نوشتن كتیبه های قرآنی و اسامی متبركه زیبایی دو چندان به نوشته ها و كتیبه های این مسجد بخشیده است. با توجه به تاریخ همین كتیبه ها می توان به طور قطع گفت كه قدیمی ترین مسجد استان زنجان در شهرستان ابهر در روستای تاریخی قروه قرار دارد.
همانطوری كه گفته شد، تزیینات و نوشته های به كار رفته در این مسجد، آن را به یك مسجد خاص تبدیل كرده است. نقش ها و طراحی های آن به حدی زیبا و خاص هستند كه در كتابی با عنوان «طرح و نقش تزیینی مسجد جامع قروه استان زنجان» به نوسته اسدالله اجاقلو به طور كامل مورد بررسی قرار گرفته اند. این كتاب دارای دو فصل است. قسمت اول آن به موقعیت جغرافیایی مسجد و فصل دوم به مطالعه و بررسی (دیداری) نقوش و آرایه های تزیینی این بنای تاریخی اختصاص دارد.
مرمت مسجد
این بنا در سال های اخیر توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری مرمت شده است. در این ترمیم آجرهای فرسوده داخل گنبد و بیرون تعویض شده و بناهای در حال ریزش سیمانی خالی شد و مجددا با استفاه از گچ و مواد شیمیایی بین آجر‌ها بندكشی انجام گرفته است. كف گنبدخانه و شبستان كه به صورت خاك كوبیده بود، آجرفرش شده است. ستون های چوبی شبستان كه نشست كرده بود، موجب شكسته شدن تخته های بكار رفته در سقف بنا شده بود؛ سقف شبستان برداشته شد، تخته ها تعویض شد، سپس ۲ لایه كاهگل بر پشت بام شبستان كشیده شد. مصالح دیواره های شبستان بر اثر نفوذ آب شسته شده و شكاف های عمیقی را ایجاد كرده بودند كه با استفاده از گچ و خاك مرمت شد و طاق نماهای ریخته مجددا بازسازی شدند و كف طاق نماها نیز آجركار گذاشته شد.
جاذبه های گردشگری قروه
در روستای قروه معماری صخره ای بسیار جالب و قابل مطالعه ای دیده می شود كه قابل مقایسه با معماری صخره ای در بقیه نقاط ایران است. هنوز آثار و بقایای منازلی كه در كوه كنده شده اند، قابل دیدن هستند. روستای قروه یك روستای تاریخی است كه وجود آثار زیاد در آن گواه از اهمیت كاربری آن در طول تاریخ دارد. در این روستا می توان آثاری از سه هزار سال قبل مربوط به دوره سلجوقی، دوره ایلخانی، صفوی و پهلوی را هم مشاهده كرد.
