بازار تاریخی همدان از آثار دوره قاجاریه می باشد كه در مركز شهر همدان و در محدوده خیابان‌های اكباتان، شهدا و باباطاهر قرار دارد. این بازار نیز همچون بازارهای اغلب شهرهای قدیمی ایران، دارای سقف بوده و از بافت معماری اسلامی برخوردار است. بازارهای عمده به جز چند مورد كه به خاطر جایگزین شدن اجناس كارخانه‌ای وارداتی، تغییر نام داده و محل فروش اجناس متفرقه گردیده، همچنان فعال و پویا مشغول به تجارت هستند كه از این میان می‌توان به راسته‌های زرگران، مسگرها و چاقوسازان اشاره نمود. بازار همدان در سال ۱۳۷۷ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۲۰۲۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
تاریخچه بازار
به علت موقعیت خاص جغرافیایی همدان و قرار گرفتن در مسیر راه‌های ارتباطی شهرهای غربی و نیز زائران انبوهی كه از میانه و مناطق دوردست جهت زیارت عتبات عالیات در همدان توقف می‌نمودند، این شهر از اهمیت خاص اقتصادی و جغرافیایی به ویژه از دوران صفویه برخوردار بود. ویلیام جكسن می‌نویسد: «بازارهای همدان دارای سقفند و بیش از ۵۰۰ دكان پر مشتری در آن‌ها قرار دارد. بازرگانان از این شهر با عنوان «انبار ایران» یاد می‌كنند. از جمله كالاهای بازرگانی، اجناس چرمی را باید نام برد زیرا همدان شهر دباغخانه هاست. همدانی‌ها در ساختن و عمل آوردن پوست گاو و گوسفند و ساختن اجناس تجملی از آن‌ها، شهره شده‌اند».
جكسن در مشاهدات خود از بازار همدان می‌نویسد: «زین و تسمه و جامه‌دان و كفش‌های نوك تیز را در غرفه‌های متعددی به معرض فروش نهاده‌اند. از این گذشته نمدهای نرم سفید كه برای زیرانداز، نمد زین، كپنك (نوعی تن‌پوش ضخیم) و شولای چوپانان به كار می‌رود و كلاه‌های پوستی شبیه كلاه‌خود در هیچ جای ایران بهتر از همدان ساخته نمی‌شود همچنین ساختن غایشه».
معماری بازار
این بازارها كه همچون بازارهای اغلب شهرهای ایران مسقف با سقفی گنبدی و از معماری منحصربه‌فردی برخوردار هستند، هر یك اختصاص به یك نوع مال التجاره یا پیشه‌ورانی است كه دارای حرفه مشتركی هستند.
مجموعه كنونی بازار همدان از ۳۸ بازار و راسته بازار و ۲۶ سرا و كاروانسرا تشكیل شده است . بزرگ‌ترین آن‌ها سرای گلشن و آبادترین آن‌ها سرای گمرك است كه جدیدا نوسازی شده است؛ اما زیباترین و در عین حال سالم‌ترین سراها، سرای میرزا كاظم است.سرای گلشن و میرزا كاظم در دو سوی راسته اصلی هسته اولیه بازار و مربوط به عصر صفویه بوده و هم‌اكنون نیز از بخش‌های فعال بازار هستند. اكثر بافت بازار را سراهای قاجاری تشكیل می‌دهند و عمدتا در مرحله دوم توسعه بازار احداث شده و هسته اولیه را در برمی‌گیرند، مهم‌ترین این بناها كه در حال حاضر وجود دارند عبارت‌اند از سرای قلمدانی، سرای نو، سرای صفر‌خان، سرای گمرك، سرای شریفیه، سرای پیغمبر و سرای حسین‌خانی كه سرای اخیر با فاصله دورتر از بافت اصلی بازار واقع شده است.
راسته‌ها اغلب به جهت نوع فعالیتی كه دارند نام‌گذاری شده‌اند (مانند راسته بازار زرگرها، صندوق‌سازها، قنادها) یا به نام بانیان‌شان نامیده می‌شوند (بازار زنگنه، حسین خانی، حاج فضل‌الله و…). از مجموعه راسته بازار تعدادی مسقف‌اند از جمله راسته بازارها، مسجد جامع، قصاب‌ها، قنادها، نخودبریزها، كفش دوزها، حلاج خانه، سمسارها.
سرای قلمدانی
در بازار تاریخی همدان سراهای متعددی وجود داشته كه سرای قلمدانی یكی از ارزشمند‌ترین آن‌ها به شمار می‌رود. سرای قلمدانی در شمال غربی بازار همدان قرار گرفته و دارای مساحتی بالغ بر ۱۲۳۰ مترمربع می‌باشد.
مهم‌ترین ویژگی سرای قلمدانی كه آن را در بافت بازار قدیمی همدان برجسته نموده است، سردرِ زیبا و گچ‌بری‌های تزئینی آن به سبك آثار هنری یونان و روم باستان است كه مشابه آن از نظر سبك هنری، تنها در كاخ گلستان تهران دیده شده است. وجه تسمیه این بنا نیز برگرفته از فرم معماری آن است كه با سبك قلمدان‌های مینیاتوری ایران ساخته شده است. این بخش از بازار محل فروش كاغذ، قلم، دوات و انواع لوازم خوشنویسی و نیز خدمات مربوط به نگاشتن نامه‌ها، تنظیم قراردادها، عقدنامه‌ها و اسناد تجاری و مالی متعدد بوده است.
كاروانسراهای بازار
كاروانسراها از دیگر بخش‌های بازار تاریخی همدان محسوب می‌شوند كه در دو گروه عمده جای دارند. كاروانسراهای تجاری همچون كاروانسرای شریفیه و كاروانسراهای كاروانی- تجاری مانند كاروانسرای گلشن (بیشتر كاروانسراهای تجاری- كاروانی دارای حیاط مركزی هستند . حجره‌ها پیرامون حیاط مركزی و در دو طبقه بنا شده‌اند كه حجره‌های طبقه پایین به عرضه كالا اختصاص دارند . حجره‌های طبقه بالا مخصوص استراحت و خواب كاروانیان بوده‌اند. كاروانسرای گلشن در حال حاضر مركز فروش گلیم، موكت و پارچه می‌باشد.
تعداد كاروانسراهای بازار همدان بالغ بر ۱۲۰ واحد بوده است كه تقریبا دو برابر تعداد كاروانسراهای شهر اصفهان، پایتخت دوران صفویه است.
اكثر كاروانسراهای مهم همدان نیز یادگار زمان قاجاریه هستند. چندین منظور در بنای آن‌ها بوده بدین معنی كه در دو طبقه ساخته شده از طبقات پایین به‌عنوان دكان (حجره) و دفتر امور تجاری استفاده می‌شد و طبقه فوقانی انبارهایی برای نگهداری كالا بود كه بعدها از این طبقه برای دفتر تجاری نیز استفاده می‌شد.
مساجد بازار
تمامی بازارهای همدان در حول و محور مسجد جامع ساخته شده‌اند. تجار و پیشه‌وران نماز ظهر و عصر را در آنجا اقامه می‌كردند و می‌كنند. جز مسجد جامع مساجد كوچك‌تری را در جای جای بازار وجود دارد و كسبه‌ای كه به مسجد جامع دورتر هستند نمازظهر و عصرخود را در آنجاها به جا می‌آورند، مانند مساجد پیغمبر در راستای پیغمبر؛ سر نمازگاه ابتدای گندمی‌ها؛ مسجد آقای آخوند در انتهای راسته گندمی‌ها. به جز مساجد چند گرمابه عمومی نیز مخصوص بازاریان و مسافران وجود داشت كه فقط در طول روز فعال بودند. همچنین در نقاطع راستاها، نانوایی، آشپزی و دكان‌های بقالی و قهوه‌خانه/ چایخانه در سراسر روز به كار مشغول بودند.
گرمابه های بازار
در بازار تاریخی همدان چند گرمابه عمومی نیز مخصوص بازاریان و مسافران وجود داشت كه فقط روزها فعال بودند. همچنین در تقاطع راسته‌ها، نانوایی، آشپزی، دكان‌های بقالی و قهوه‌خانه (چایخانه) در سراسر روز به كار مشغول بودند.
این بازار در دوره قاجاریه بازسازی شد و در دهه ۱۳۳۰ خورشیدی، سقف طاقی و قوسی شكل بازار به بهانه تاریكی توسط شهرداری وقت حذف شد اما در همان سال بازاریان تابستانی بسیار گرم و زمستانی بسیار سخت را پشت سر گذاشتند و در نهایت به ایجاد سقف چوبی و شیروانی اقدام كردند.
بازار تاریخی همدان در چند سال گذشته بارها قربانی حریق شده است كه این حوادث ناگوار سبب از بین رفتن بخش‌های مختلفی از این مجموعه شده است. در آتش‌سوزی اخیر كه در تاریخ ۲۰ اردیبهشت ماه سال ۱۳۹۲ خورشیدی رخ داد، راسته بازار نخود بریزها و خرازی‌ها از بین رفت (بازار نخود بریزها بخشی از بازار مركزی بود كه در اثر وضعیت نابسامان كشاورزی استان، به محل فروش لوازم بهدشتی تبدیل شد و به راسته خرازی فروشی‌ها تغییر نام یافت).
از ۵ سال گذشته تاكنون این چهارمین آتش‌سوزی در بازار همدان است كه به علت نقص در سیستم برق‌رسانی و سیم‌كشی اتفاق افتاده است.
