اصفهان در عرصه فعالیت‌های صنعت گردشگری با اتكا بر منابع تاریخی، فرهنگی، هنری و طبیعی خود نقش منحصر به‌فردی در سیستم اقتصاد گردشگری كشور و همچنین در معرفی فرهنگ اصیل ایرانی- اسلامی دارد. اصفهان با داشتن جایگاه نخست كشوری از نظر تعدد و تنوع صنایع‌دستی و صادرات آن و رتبه اول كشور در دریافت بالاترین تعداد نشان بین‌المللی مرغوبیت صنایع‌دستی از سازمان یونسكو و داشتن عنوان (برند) شهر جهانی صنایع‌دستی برای شهر اصفهان طبق اعلام شورای جهانی صنایع‌دستی، موقعیتی ویژه برای ارتقای جایگاه بین‌المللی صنایع‌دستی كشور و استان و دستیابی به بازارهای جهانی و همچنین بهبود اشتغال پایدار به وجود آورده است. بیش از ۲۰هزار اثر تاریخی استان، تعدد ثبت ملی و ثبت جهانی میراث ملموس و ناملموس این خطه به ویژه میدان بزرگ نقش‌جهان، شكوه اصفهان را به رخ كشیده است.
دیدگاه و رویكردهای متفاوت دستگاه‌ها و نهادهای استان در مدیریت شهری و اجرایی میدان نقش جهان در یك دهه گذشته بعضا موجب آسیب‌پذیری هویتی و كاركردی میدان و عدم بهره‌گیری مناسب از ظرفیت‌های غنی آن شده است.
از این رو تغییر نگرش و چرخش به سمت تفكرات نوین بازاریابی گردشگری با رویكرد توسعه پایدار، موجب رشد اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و حفظ بافت تاریخی بازار و كالبد میدان شده و روح و جان تازه‌ای به كانون شهر دمیده خواهد شد.
در این راستا قبل از هر استراتژی و مدیریت راهبردی میدان، لازم به شناخت دقیق از كاركردهای میدان از بدو ایجاد و گذر تاریخی آن است.
كاربری‌های میدان نقش‌جهان
با دانستن كاربری‌های تاریخی میدان نقش‌جهان می‌توان به حفظ ارتباط فضای ادراكی میدان از گذشته به حال و آینده كوشید و در راستای حال و هوای آن به اجرای برنامه‌های گردشگری، به منظور جذب انواع گردشگران و بازدیدكنندگان پرداخت.
در گذشته نویسندگان و محققان بسیاری به توصیف كاربری‌های میدان پرداخته‌اند (تاورنیه ۲۰۱۱، دلاواله ۱۹۹۱، ریچارد ۲۰۱۱، كمپفر ۱۹۸۴، چاردین ۲۰۱۴، دآلمانژ ۲۰۱۵) كه به‌طور خلاصه كاربری‌های میدان نقش‌جهان به شرح زیل بیان می‌شود:
مكان قرارگیری در شهر: پیوند حكومت و مردم
جهت‌گیری بنا و محل ایوان : به‌دلیل جهت تابش آفتاب و امكان اجرای بازی سواركاران چوگان‌بازی/ نقش نمایشی میدان، ایوان قدرت، حضور شاه و حكومت در میدان، تسلط حاكم، مانند محل تماشاگران در زمین‌های ورزشی امروزی، ایوان شاهی نیز باید در غرب باشد.
چراغانی و آتش‌بازی در باغ ایرانی : آتش‌بازی در شب، برگزاری مراسم جشن در اعیاد مذهبی/ استفاده از درخت و آب
بازار، مسجد و مراسم ماه محرم : نقش تجاری میدان، حضور مردم و تجار داخلی و خارجی، تجارت داخلی و خارجی، رونق بخشیدن به میدان، وارد شدن میدان به رقابت بین‌المللی، پیوند حكومت و مردم، رقابت میدان با میدان عتیق/ نقش نمایشی میدان، اعتقادات شیعی حكومت كه از ابتدای تشكیل حكومت به مرور به اعتقادات مردم تبدیل شد، حضور مردم، پیوند حكومت و مردم
نمایش قدرت نظامی : نقش نمایشی میدان، مراسم چوگان‌بازی و قپق اندازی، ورزش باستانی، نظامی و سلطنتی ایرانی، تقویت بنیه نظامی سرداران سپاه، حضور مردم برای تماشای بازی، پیوند حكومت و مردم
نقاره خوانی : نقاره خانه برای نواختن موسیقی سنتی و مذهبی ایرانی در هنگام برگزاری مراسم
وسعت، تناسبات، هندسه و جداره : تقارن و تعادل بصری/ سلطنتی بودن میدان، شكوه و قدرت/ وسعت
۱. مدیریت گردشگری میدان نقش‌جهان از منظر زیست‌محیطی
میدان نقش‌جهان گویای اتصال بسیار مدیرانه و خوش طرح فضای شهری جدید با ساختار قدیمی‌تر شهر است (به عبارتی اتصال میدان كهنه با میدان نقش‌جهان در عهد صفوی)، ساختار شهر اصفهان را در دوره صفوی می‌توان با دو محور عمده توصیف نمود: اول، محور شمالی_جنوبی به موازات ركن اصلی قدیم شهر كه در كنار آن رشته‌های اصلی بازار شكل گرفته بود و دوم، محور شرقی_غربی به موازات رودخانه زاینده‌رود و شعبات مصنوعی آن یا همان مادی‌ها وجود دارد. در حالی كه محور اول توسعه، محیط ساختمانی اصفهان را شكل می‌دهد، محور دوم عنصر طبیعی است كه بر روی زندگی شهری تأثیر می‌گذارد. از همین رو، می‌توان به جرئت گفت مهم‌ترین و تأثیرگذارترین دوره‌های طراحی شهری، در دوره صفویه بود كه اوج تكامل شهرسازی در ایران، محسوب می‌شود و نهایتاً موجب به وجود آمدن مكتب شهرسازی اصفهان شد، كه در حال حاضر در راستای آن گردشگری شهری نیز می‌تواند رونق خاص خود را داشته باشد.
یكی از پژوهش‌هایی كه در سال ۲۰۱۴ در میدان نقش‌جهان انجام شده است. اصفهان را از منظر جاذبه دیگری كه برای گردشگران اهمیت دارد به سه دسته تقسیم می‌كند. این جاذبه متفاوت صداها است كه در زیر نمایش داده شده است:
طبقه‌بندی صداها در اصفهان
طبقه‌بندی كلی : صداهای جاذب
طبیعی : رودخانه زاینده‌رود – پرندگان – خش خش برگ‌های پائیزی در چهارباغ
مصنوعی : درشكه‌های نقش جهان – دوچرخه‌ها و صدای زنگ آنها – بازار مسگرها – سازهای موسیقیایی گذشته در عالی‌قاپو – زنگ كلیسای وانك
انسان ساز : لهجه اصفهانی – آوازخواندن زیر پل‌ها – سنگ آكوستیك مسجد شاه عباسی
توجه به مدیریت صداها در محیط‌زیست می‌تواند در ایجاد و انتقال حس متفاوت در میدان نقش‌جهان و البته شهر اصفهان برای گردشگران داخلی و خارجی مورد توجه قرار گیرد.
۲. مدیریت گردشگری میدان نقش‌جهان از منظر اجتماعی
میدان شهری و عناصر مرتبط با آن از نظر كالبدی جزئی از ساخت فضای شهر است، اما از نظر كاركردی و اجتماعی ریشه در روح و روان شهروندان آن شهر دارد و در شرایط امروز كه میدان‌های شهری تقریباً تمام نقش‌هایی را كه در گذشته داشته‌اند از دست داده و تنها به نقش ارتباطی خود بسنده نموده، ولی میدان نقش‌جهان اصفهان كه احساس نوستالژیك شهروندان را در پی دارد، غنیمتی بزرگ به حساب می‌آید كه همچنان و علیرغم عدم برنامه، به وسیله جذابیت‌های ذاتی فضایی و معماری تاریخی منحصر به فردش در برابر سیل ناهنجاری‌های خاص شهرهای امروزی و تهدیدهایی كه كالبد این سایت تاریخی را هدف گرفته ایستادگی كرده و نه صرفاً یك میدان، بلكه مكانی برای تفریح و گردشگری و یك فضای شهری كامل محسوب می‌شود .
۳. مدیریت گردشگری میدان نقش‌جهان از منظر اقتصادی
مدیریت گردشگری، ارزش‌گذاری اقتصادی، سیاست پولی، و تصمیم‌گیری در مورد رونق، بهبود و توسعه وضعیت تجاری، اقتصادی و حفاظت از آن را می‌تواند مورد ارزیابی، سنجش و پایش قرار می‌دهد. ارزش‌گذاری اقتصادی میدان نقش‌جهان اصفهان در فروش سوغات، صنایع دستی و فرش دست بافت، سرویس دهی مراكز اقامتی و پذیرایی جوار میدان، اجرای رویدادهای تجاری و همچنین تمایل به پرداخت بازدیدكنندگان برای بازدید از مجموعه بناهای آن و همچنین حفاظت از آن می‌تواند مورد توجه قرار گیرد.
راه‌اندازی و استقرار نظام حساب‌های اقماری گردشگری (TSA) ابزار و گامی مهم برای بررسی منافع حاصل از فروش گردشگری، مقایسه و اندازه‌گیری رشد مالی گردشگری با سایر بخش‌ها، امكان سنجش بهره‌وری، دستیابی به میزان سهم آن از تولید ناخالص داخلی، بررسی تراز و تراكنش‌های مالی میدان از گردشگری، ظرفیت سنجی سرمایه‌گذاری در میدان، بررسی‌های مصرف انرژی و محاسبه مخارج گردشگری ورودی و داخلی می‌باشد.
۴. مدیریت گردشگری میدان نقش‌جهان از منظر فرهنگی
باید تعاملی پویا بین گردشگری و میراث‌فرهنگی به‌گونه‌ای پایدار در جریان باشد. ادراك گردشگر فرهنگی مبتنی بر حواس پنج‌گانه، محیط و اجتماع، همگی در ماهیت انسانی و اصل وجودی معنوی صورت می‌پذیرد كه متأثر از عوامل فردی و محیطی است. عوامل فردی، از جمله انگیزه، شخصیت، سن، جنسیت، تحصیلات و میزان آگاهی از خویش، در كنار عوامل محیطی، مانند قوانین و مقررات محیط، خدمات سفر و گردشگری، رفتار جامعه میزبان و شرایط آب و هوایی، درك و دریافت را تحت تأثیر قرار می‌دهند تا دریافت‌های حسی، اجتماعی و محیطی در بستر ماهیت معنوی و غیرمادی هستی و وجود انسانی، كیفیت‌های گوناگونی داشته باشد.
– تدوین و ارائه برنامه‌ها در مدیریت راهبردی میدان نقش‌جهان
راهبردهای هم‌افزا
– عضویت شهرداری اصفهان در فدراسیون جهانی شهرهای گردشگری (WTCF) و راه‌اندازی دفتر آن در میدان نقش‌جهان به منظور بهره‌گیری از ظرفیت‌های بین‌المللی، برد شعاعی و ارتباطات در منطقه و بستر لازم برای پذیرش و میزبانی رویدادهای بین‌المللی در میدان نقش جهان
– لزوم مصوبه شورای اسلامی شهر برای انتقال بانك‌های سپه، تجارت، ملی از خیابان سپه و واحد انتظامی از خیابان استانداری و تغییر كاربری به موزه هنری، كتابخانه، هتل بوتیك و كاربری‌های گردشگری
– هماهنگی و برنامه‌ریزی بانك‌های عامل، دارایی، سازمان امور مالیاتی، مركز آمار، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی، در ایجاد زیرساخت TSA در بازارهای كسب و كار میدان
– تغییر كاربری اماكن اداری مستقر در میدان و تبدیل آن به مراكز گردشگری و متناسب با حریم نقش‌جهان
– راه اندازی مركز خلاق پژوهش و دانش‌های بنیادی، ویژه میدان و مستقر در طبقه دوم میدان
– تدوین برنامه‌ها و سیاست‌هایی در راستای رفع آلودگی هوا، ترافیك به‌سمت میدان، و ضعف در ساعات كاری قطار شهری و حمل و نقل عمومی و تاكسی ضروری است
– توسعه پاركینگ طبقاتی و احداث پارك‌سوار، پارك سیكلت در مسیرهای منتهی به میدان
– برنامه‌ریزی در راستای ترغیب و جذب گردشگران از میدان در راستای اهداف توسعه پایدار
– استفاده از سواركار پلیس گردشگری در میدان با یونیفرم و تجهیزات
-جلوگیری از تردد دوچرخه و موتورسیكلت و (چرخ باربری به علت عریض بودن و صدمه به عابرین و جایگزین كول بر یا استفاده در ساعت مشخص پیك خلوتی ) در راسته های بازار
– لزوم حذف كانكس‌های مستقر در مركز میدان و تعیین در حجره‌های اطراف میدان
– گشت انتظامات به صورت لباس متحدالشكل مناسب با فضای صفوی در میدان نقش‌جهان و بازار
راهبردهای محافظه كارانه
– بررسی ظرفیت تحمل بناهای تاریخی میدان نقش‌جهان
– احیای بافت تاریخی محدوده میدان
– مرمت و احیا اصولی و حرفه‌ای بناها، جداره‌ها و ضلع دیواره‌های میدان
– احیای بافت تاریخی بازار میدان نقش جهان تا میدان عتیق، (مسیر گردشگری بازار كهن اصفهان)
– تهیه طرح مطالعاتی آسیب شناسی انسانی، محیطی و طبیعی میدان
– امكان‌سنجی در راه‌اندازی پروژه بالن سواری به‌‌عنوان بخشی از گردشگری ورزشی و تفریحی بر فراز میدان نقش‌جهان
– برگزاری هفته فرهنگی خواهر خوانده‌های اصفهان در میدان نقش جهان در فصول مختلف
– برگزاری جشنواره‌های هنری، ادبی، فرهنگی، مسابقات مردمی، ورزش باستانی، شاهنامه خوانی، تئاتر خیابانی و موارد مشابه در میدان بعد از تعطیلی بناهای تاریخی به منظور پوشش گردشگری شبانه
– برگزاری آیین‌ها و مراسم مذهبی
– راه‌اندازی سیتی تور از مبدا میدان به مسیرهای گردشگری شهری با اتوبوس‌های دو طبقه توریستی
– مستند سازی قاب میدان نقش جهان با ویژگی‌های فرهنگی و میهمان‌نوازی مردم اصفهان
– تربیت راهنمایان ویژه میدان به منظور معرفی مجموعه به صورت روایت و داستان
– طراحی خلاق و بروز رسانی مبلمان شهری میدان
– نصب سردیس مشاهیر دوره صفوی در میدان
– نصب المان و مجسمه سواركار چوگان در دروازه‌های شمالی و جنوبی میدان
– مدیریت بر بازار میدان نقش‌جهان و ایجاد فضایی برای تجربه هنری گردشگران در صنایع‌دستی و فرش دستبافت
– ایجاد برند واحد صنایع‌دستی با اقتباس از میدان نقش‌جهان و یكپارچگی در بازاریابی محصولات صادارتی به منظور تمایز محصولات اصفهان و جدا از برند اختصاصی كالا
– بهره‌برداری اقتصادی از حجره‌های طبقه‌ی دوم برای مردم محلی به منظور ارائه‌ی محصولات و خدمات صنایع دستی خانگی خود به‌صورت بازارچه‌های فصلی، ایجاد موزه هنری
– واگذاری بناهای تاریخ مجموعه‌ی نقش‌جهان به بخش خصوصی به منظور بهره‌برداری مناسب، درآمدزایی و اشتغال با نظارت عالی اداره كل
– بهره‌گیری از ظرفیت و توانمندی انجمن‌های دوستداران میراث‌فرهنگی در پیشبرد اهداف میدان
راهبردهای فناوری
– نصب استندهای هوشمند تاچ در میدان برای دریافت اطلاعات كامل از بازار و جاذبه‌های میدان، حمل و نقل، قیمت‌ها، مسیریابی به منظور استفاده گردشگران و شهروندان
– ایجاد ابر الكترونیك بر آسمان میدان به منظور اطلاع رسانی و سرویس دهی پیام مربوط به میدان، وضعیت آب و هوا، نصب اپ، زمان بازدید بناها، خوش آمدگویی به موبایل گردشگران هنگام ورود به میدان
– استفاده از فناوری نوین و بروز رسانی سیستم نورپردازی موزون با ریتم معماری بنا و موسیقی
– ایجاد زیر ساخت QR CODE به منظور اسكن موبایل برای پرداخت بلیط بناها، خرید فرش، صنایع دستی، سوغات
– استفاده از wi-fi رایگان در میدان در مناسبت‌های خاص فرهنگی ویژه گردشگران
– ایجاد سامانه هوشمند كنترل و نظارت بر قیمت و كیفیت كالاهای صنایع‌دستی
– نصب سامانه هوشمند ظرفیت پذیری بنا در زمان بازدید
– مشاركت و همكاری با شركت‌های دانش بنیان در ایده‌پردازی برای طرح‌های خلاقانه و هوشمند در میدان
– فراخوان و جذب ایده‌های مردمی از طریق سامانه
– مشاركت و حمایت از استارت آپ‌ها در فعالیت‌ها و نوآوری خدمات در میدان
راهبردهای پیشامدی
– انتخاب پیمانكاران حرفه‌ای و مجرب مرمت بناهای ثبت جهانی و مجموعه میدان، خارج از سیستم سامانه‌ای و دستگاه متولی با تایید كمیته فنی استانداری به منظور پیشگیری از پیشامدهای احتمالی در آسیب به بناهای تاریخی
– تشكیل تیم‌های فنی برای نظارت مستمر بر نوسازی و ساخت و سازهای ناهمگن و نامتقارن در حریم و بافت تاریخی میدان
– لزوم حمایت و تقویت دفتر اطلاع رسانی گردشگری به تجهیزات و فناوری و نصب تابلو راهنما در میدان
– توسعه زیرساخت سرویس های بهداشتی در محدوده میدان
-ایجاد آگاهی در مردم بومی از طریق آموزش و فرهنگ‌سازی
– آموزش مداوم راهنمایان و مشاركت آنان در اجرای برنامه‌های میدان نقش‌جهان
– كنترل و نظارت بر ترافیك محدوده حریم میدان نقش‌جهان
– تعیین مسیرهای پیاده‌رو و دوچرخه در راستای كاهش آلودگی‌های صوتی، هوایی و بصری خیابان‌های منتهی به میدان
– ایجاد امكانات مناسب به منظور دفع مواد زائد احشام دور از منظر گردشگران
– تشكیل تیم ویژه بهداشت میدان برای نظارت دقیق و مستمر بر مراكز پذیرایی شامل، رستوران، كافی شاپ، سوغات، غذاهای سنتی
– راه‌اندازی تیم سیار آتش نشانان در بازار برای كنترل و نظارت
– راه‌اندازی تیم امداد حوادث برق ویژه كنترل مستمر برق بازار برای پیشگیری از حوادث
– نتایج
در این یادداشت به ارائه راهبردهای مدیریتی و برنامه‌ریزی از نظر زیست‌محیطی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی و همچنین بررسی كاستی‌ها و ارائه راهبردها با توجه به ظرفیت و قابلیت اجرای آن در میدان نقش‌جهان پرداخت شد. با توجه به ارتباط كاركردهای گذشته میدان با كاركردهای حال و آینده می‌توان به صورت منظم و با برنامه‌ریزی صحیح در راستای مدیریت میدان و توسعه پایدار برای كلیه ذی‌نفعان گام برداشت.
تغییر و اجرای طرح خلاقانه و نوین مبلمان شهری محدوده میدان نقش‌جهان با رویكرد گردشگری با هم‌افزایی و مشاركت تمامی دستگاه‌های ذیربط گامی است در راستای بهره‌مندی همه متصدیان و مجریان گردشگری در اصفهان به منظور توسعه پایدار اقتصادی و اعتلای فرهنگ و اصالت میدان نقش‌جهان
در این راستا هر چقدر در انسجام بین بخشی، هماهنگی و یكپارچگی، نظم و كنترل، افزایش توان ابزاری ناظرین و ضابطین اجرایی، بهره‌گیری از روش‌های نوین جهانی، در برنامه‌ی مدیریت گردشگری میدان نقش‌جهان و حریم آن پرداخته شود، می‌توان به سطح بالایی از استاندارهای بین‌المللی در كاركرد میدان دست یافت.