قلعه ملكی هرات ،یكی از بزرگترین قلعه های تاریخی استان یزد می باشد كه با نام « مُلكی» در شهرستان خاتم واقع شده و مربوط به اواخر دوره افشار و اوایل دوره زندیه است و در شهرستان خاتم، بخش مركزی، شهر هرات واقع شده است. این قلعه در تاریخ ۲۷ بهمن ۱۳۸۷ با شمارهٔ ثبت ۲۴۴۹۵ به عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. هم اكنون موزه مردم شناسی خاتم در این قلعه دایر می باشد.
قلعه ملكی یكی از قلعه های دوره افشاریه و اوایل زندیه است كه كاربری مسكونی و نظامی داشته و با توجه به فضاهای داخلی مانند هشتی ورودی، شاه نشین، كلنی های مسكونی در ۲ جبهه، برج های دیده بانی و تیركش ها، سیلوهای نگهداری غله، محل استقرار نگهبانان، اسطبل روباز و مسقف حیوانات و فضاهای اضطراری برای زراعت و كشاورزی یكی از بزرگترین و كاملترین قلعه های منطقه و استان یزد به شمار می رود. زیر بنای این قلعه حدود پانزده هزار مترمربع بوده و ساختمان های داخل آن سالم و قابل استفاده است. قلعه ملكی در فاصله دویست متری فرمانداری شهرستان خاتم قرار گرفته است. لازم به ذكر است با توجه به نام آخرین شخصی كه قلعه را صد سال پیش احیا نموده است این بنا را قلعه ابوالفتح خانی نیز می گویند. از سال ۱۳۹۳ موزه مردمشناسی در قلعه ملكی دایر شده است.
معماری قلعه
قلعه ملكی از قلاع دوره افشاریه و در ابتدای ورودی شهر هرات واقع شده است. قلعه ملكی هرات با توجه به فضاهای در نظر گرفته شده به نظر می رسد یكی از كامل ترین نمونه های این نوع بنا در شهرستان خاتم و استان یزد و حتی كشور باشد، چرا كه با نگاهی گذرا می توان هم بنای ارگ، هم بنای شارستان و هم ربض یا محیط زراعی اطراف را در آن مشاهده نمود. تنها ورودی قلعه كه در قسمت ارگ آن قرار دارد دارای یك سردر ساده و نسبتاً بلند و نیز یك در قدیمی با دو كوبه و گل میخ هایی بر آن می باشد. در جنوب غربی ارگ از بیرون، دو حجم استوانه ای متصل به بنا دیده می شود كه می توان كاربرد آنها را در جهت پشت بندهایی برای مسائل سازه ای بنا دانست. بعد از گذر از درگاه ورودی، یك فضای تقسیم هشتی با پوششی طاق چهار بخش قرار دارد كه دسترسی به فضاهای نزدیك ورودی را فراهم می آورد. پس از فضای تقسیم، دالانی با عرض نسبتاً زیاد وجود دارد كه امكان دسترسی به فضاهای سكونتی درون قلعه، طبقه دوم یا همان حاكم نشین قلعه و نیز دو اصطبل دو طرف دالان را فراهم می سازد. فضاهای مجاور ورودی كه عموماً بدون نور می باشند را می توان انبار یا مكان استقرار نگهبانان قلعه تصور نمود.
طبقه دوم قلعه ملكی در قسمت ارگ شامل یك فضای چهار صفه ای با چهار اتاق در چهار كنج آن می باشد كه فضایی جهت سكونت خان قلعه بوده است. در میان این چهار صفه، گنبدی با روزنه ای در میان آن ساخته شده است. در پیرامون حیاط جنوبی فضاهای سكونتی مردم عادی یا رعایا وجود دارد كه عموماً از یك الگو تبعیت می كنند؛ بدین ترتیب كه هر یك از آنها در ابتدا دارای یك فضای كشیده با طاق آهنگ و طاقچه های در جداره های دو طرف می باشند. بعداز فضای اول یك فضای پشتی با پلانی مربع شكل قرار دارد كه پوشش آنها یا طاق آهنگ و یا طاق فیلپوش می باشد. تمامی این فضا از روزنه های موجود در بام، نور مورد نیاز را تأمین می كنند.
گرداگرد حیاط شمالی قلعه نیز فضاهای دو اتاقه برای سكونت رعایا مانند حیاط پیشین دیده می شود. در گوشه غربی حیاط شمالی قلعه فضایی برای ذخیره مواد غذایی همچون گندم و … مشاهده می شود كه از یك مسیر با سقف كلمبو و سه فضای دیگر با طاق آهنگ در دو طرف آن تشكیل می شود. در كنار این فضای انبار فضایی جهت سكونت انباردار در نظر گرفته شده كه دسترسی به آن با ورودی انبار مشترك می باشد. اهمیت فضای انباری تا حدی بوده كه برای نازك كاری آن مانند فضای ارگ از گچ استفاده شده است.
در طبقه اول پس از عبور از دالان ورودی، در امتداد آن مسیری وجود دارد كه با عبور از آن می توان به محوطه باغی و زراعی قلعه دسترسی یافت، البته نرسیده به این قسمت معبری عمود بر مسیر یاد شده قرار دارد كه در دو طرف آن نیز فضاهایی با یك و یا دو اتاق دیده می شود كه با توجه به سادگی معماری داخلی آنها به نظر می رسد مكانی جهت نگهداری چارپایان بوده اند، با این وجود در این قسمت از قلعه نیز اتاق هایی دارای طاقچه دیده می شود كه كاربردی مسكونی داشته اند.
جاهای دیدنی شهرستان خاتم
به لحاظ تاریخی شهرهای هرات و مروست از آبادی های بسیار قدیمی فلات ایران هستند كه سابقه سكونت در آنها به قبل از ورود آریایی ها به ایران بر می گردد و پس از تسخیر این منطقه بود كه اسامی آریایی هرات و مروست بر آنها نهاده شد. از آثار تاریخی و دیدنی این شهرستان می توان به قلعه های محمد كریم خان هرات، ملكی هرات، محمد باقری هرات، هاشم آباد هرات، میان ده چاهك، مروست، مباركه ؛ بقعه هایی مانند بقعه سید نورالدین فتح آباد، بقعه شیخ عبدالله مروست، بقعه شیخ بها الدین مباركه، بقعه شیخ كله پریده چاهك، بقعه گنبدی مروست، بقعه شریف السادات، بقعه دواذده امام، بقعه چلچراغ؛ خانه ها و ابنیه های تاریخی نظیر خانه دكتر صالحی، خانه رسولی ها، خانه وقفی، خانه صداقت و مساجد تاریخی همچون رحمت آباد، شاه حسین، حاجی قاسم، مسجد جامع احمد، جلال، كربلایی و هاشم آباد اشاره كرد.
نحوه دسترسی
شهرستان خاتم، شهر هرات، خیابان شهید بهشتی، كوچه ملكی، قلعه ملكی هرات.
