ریپورتاژ آگهی
ابزار و وسایل قلمكاری

ابزار و وسایل قلمكاری

قلمكاری یكی از زیباترین صنایع دستی ایران بخصوص شهر اصفهان است
  • 1400/12/22
  • استان : اصفهان
  • شهر : اصفهان
  • دسته : صنایع دستی ایران
آدرس : استان اصفهان, اصفهان
تلفن : 66059000-021

قلمكاری یكی از زیباترین صنایع دستی ایران بخصوص شهر اصفهان است . حال در این مطلب شما را با ابزار و وسایل قلمكاری آشنا می سازیم .به طور كلی وجه تسمیه قلمكار به علت نوع تولید و نحوه نقش كردن پارچه در آغاز پیدایش این هنر بوده است . بدین معنی كه در ابتدا روی پارچه های پنبه ای و احتمالا ابریشمی با قلم نگاره های مورد نظر را نقاشی می كردند و نقوش مختلفی پدید می آوردند ، اما كم كم تولید این نوع قلمكار كاهش یافت ، زیرا برای این نوع تولید وقت زیادی صرف می شد ، نقوش رسم شده با قلم فاقد هماهنگی بود و باعث یكسان نبودن تولیدات می شد و همچنین قیمت تمام شده را نیز بالا می برد . بنابراین به واسطه نیاز به تولید زیاد ، قلمكارسازان انتقال نقوش به وسیله قالب های حكاكی و كنده كاری شده بر روی پارچه را جایگزین كردند .

-ooSbIKlZbx

قالب

نقوش مورد نیاز برای پارچه های قلمكار بر روی قالب هایی مخصوص كنده كاری می شود این قالب ها بیشتر از چوب گلابی و زالزالك ساخته می شود، چرا كه شكل پذیری و دوام این چوبها نسبتا زیاد است .چوب زالزالك معمولا برای قالب هایی با نقش های ریز و چوب گلابی برای قالب های درشت نقش استفاده می شود . قالب تراشی به علت ظرافت های ویژه آن كاری است بسیار پر زحمت و مهم . قالب قلمكار اصولا پس از مدتی استفاده به علت آلوده شدن مداوم به رنگ ، الیاف و كرك در پارچه ، گردو غبار و تحمل ضربات زیاد ، حساسیت خود را از دست می دهد و لبه های منقوش به تدریج ساییده می شود ، در این حالت قالب قابل استفاده نیست و به جای آن نقش با قالب جدیدی تولید یا قالب پیشین مرمت می شود .
قالب های قلمكار دارای نقوش متفاوتی است كه می توان آنها را به دوازده دسته تقسیم كرد :
۱- قالب هایی كه بیشتر شامل مناظر تاریخی ایران از قبیل سی و سه پل ، پل خواجو و عالی قاپو است .
۲- قالب هایی شامل تصاویر عشاق معروف ایران ، نظیر لیلی و مجنون ، یوسف و زلیخا و خسرو و شیرین .
۳-قالب هایی كه از داستان های كهن ادبیات فارسی الهام گرفته ، بدین صورت كه داستان های مزبور را به صورت نقاشی درآورده و سپس آن ها را روی قالب منبت كاری می كردند ، مثل داستان لك لك و روباه .
۴-قالب هایی با تصاویر شعرا بزرگان ، صوفیان و درویشان معروف ایران چون حافظ ، فردوسی و ابوعلی سینا .

 

-JwY6w8QgOI

۵- قالب هایی با تصویر جانوران وحشی و اهلی مانند فیل ، طاووس ، لك لك كه در بعضی از این دسته قالب ها جانوران مختلف را با هم نشان می دهد .
۶- قالب هایی شامل تصاویر زورخانه ها ، ورزشگاههای قدیم كه در آن افرادی به صورت انفرادی یا دسته جمعی مشغول حركات ورزشی هستند ، مثل تصویر گود و زورخانه و میدان چوگان .
۷-قالب هایی كه از روی تصاویر مینیاتوری الهام كرفته و حكاكی شده است .
۸-قالب هایی كه حاوی تصاویر مربوط به شكارگاه های سلطنتی قدیمی چون شكارگاههای صفوی است . در این قالب ها سلاطین و همراهان را هنگام شكار دسته جمعی به وسیله نقاشی و منبت كاری حك كرده اند .
۹-قالب هایی با تصاویر رامشگران و نوازندگان زمان های پیشین با سازهای محلی كه برخی در حال نوازندگی و برخی در حال رقصند .
۱۰-قالب های تصویری كتبه ای مانند شمایل ها با جملاتی در مورد ائمه اطهار
۱۱-قالب های شامل نقوش گل و بته و زنجیره و كتیبه و حاشیه كه تقریبا اكثر قالب های حاضر از این دسته اند .
۱۲-قالب هایی با نقوش الهام گرفته از ایران باستان ، به ویژه نقش برجسته های تخت جمشید . مانند نقش شیر بالدار و شاخدار، پهلوانی در حال مبارزه با یك هیولای شیر سر ،شاه بر تخت نشسته ، سر ستون های گاو مانند و نظایر آن . از اساتید قالب تراشی می توان به اساتیدی چون سید احمد قالب تراش ، حسن قالب تراش ، كریم قالب تراش ، رحیم بیداد و مهدی اولیایی اشاره كرد .

 

-7H4LHXYS2c

تخته

عبارت است از میز كوتاهی كه سطح آن از تخته مسطحی به طول ۱/۳۰ تا ۲ متر و عرض ۵۰ تا ۷۰ سانتی متر تشكیل شده است . استادكاران در پشت میز روی تشكچه ای می نشینند و سطح میز را با پارچه های متعددی می پوشانند تا نرم و آماده پهن كردن پارچه های قلمكار و نقش زنی شود . البته برای راحتی كار در زیر تخته حفره ای در زمین كنده می شود كه پاچال نامیده می شود و استاد قلمكار ساز پاهای خود را در آن مگذارد تا از فشار آمدن بر روی پاها بر اثر نشستن مداوم در امان باشد و به راحتی به كار خود ادامه دهد .

روتخته

روتخته شامل دو قسمت است ، قسمت اول پارچه هایی كه روی میز پهن می كنند و بیشتر پشمی است و قسمت دوم پارچه هایی است كه روی قسمت اول پهن می كنند و معمولا پنبه ای است .

قدح یا پنجیری

قدح یا پنجیری ظرف مدوری است كه از گل پخته و سفال ، كه همیشه در طرف راست استادكار قالب زن قرار می گیرد ، اخیرا به جای ظروف سفالی از ظروف پلاستیكی هم استفاده می كنند . این قدح حاوی رنگ های مورد نیاز است و روی آن پارچه ای به نام شال یا به اصطلاح شال پوشه بندی می پوشانند . رنگ از قدح به این پارچه نفوذ می كند و به اندازه كافی رنگ روی شال جمع می شود و وقتی قالب را روی آن می زنند به میزان لازم رنگ را به خود می گیرد و نقش به وضوح روی پارچه منعكس می شود . روی شال گوشه بندی معمولا پارچه كرباسی می گذراند كه آن را كهنه كرباس می گویند . روی این دو پارچه یك نوع پارچه دیگر كه معمولا نرم و لطیف است می كشند كه به پارچه سقلا معروف است . هر بار كه استاد قلمكار ساز قالب را روی شال قدح می زند قالب اثری از خود بر جای می گذارد . برای از بین بردن اثر ایجاد شده باید فوری روی سطح شال را آغشته به رنگ كرد ، بدین منظور شاگرد با وسیله ای به نام پوچه سطح شال گوشه بندی را آغشته به رنگ و آماده زدن قالب بعدی می كند . این شاگرد را پوچه مال می گویند .

پوچه قلم

پوچه در واقع نوعی قلم پشمی است كه آن را از پارچۀ شال حسین آبادی (جلفای اصفهان) تهیه می كنند . نحوۀ تهیۀ پوچه بدین ترتیب است كه قطعه ای از این پارچه را چهارلا می كنند و می دوزندسپس لبۀ تر را ریش ریش میكنند و در فواصل نزدیك به هم چوب های كوچكی می گذارند و فواصل بین چوبها را می دوزند تا چوبها در داخل پارچه و قسمتی كه ریش ریش شده است، ثابت شوند .

دست پیچ

پارچه هایی است كه به دست می پیچند .برای آنكه نقش قالب كاملا روی پارچه منتقل شود. استادكاران و كارگران، پس از قرار دادن قالب روی پارچه با دست خود ضرباتی به آن وارد میسازند، لذا برای اینكه دست و مچ شان از ضربات پی درپی خسته و ناراحت نشود، پارچه ای به دست خود میپیچند كه از سه قسمت زیر تشكیل شده است:
دست پیج: عبارت است از مقداری پارچۀ نرم كه به دست راست می پیچند.
لایی: آن را معمولا روی دست پیج میبندند؛ جنس این پارچه نرم تر از پارچه اول است. روپیج: معمولا از پارچه كرباس یا متقال است كه آن را روی لایی میپیچند. در صورتی كه بخواهند ضربات وارده بر قالب محكم تر باشد، روپیج را از چرم تهیه می كنند .

صاف كنی (كیس یا كیسه )

صافی كنی، یا كیس، وسیله ای است كه با آن پارچه های ناصاف را به منظور آماده كردن پارچه برای مرحله قالب زنی، صاف میكنند و چین و چروك هایی را كه بر اثر شست وشو های متعدد ایجاد شده از بین میبرند.

بندگیر

بندگیر، پارچۀ نسبتاً ضخیم یا گونی قیراندودی است كه به قطعات كوچك، عموماً به شكل مربع یا مستطیل، بریده می شود. بندرگیر در مقابل رنگ قلمكار، غیرقابل نفوذ و نحوۀ استفاده از آن به این ترتیب است كه آن را روی پارچه، یعنی محلی كه می خواهند نقش را چاپ كنند، قرار می دهند و قالب آغشته به رنگ را طوری روی پارچه و بندگیر میگذارند كه به اندازۀ مورد نظر، از نقش روی پارچه و بقیه روی بندگیر قرار میگیرد؛ سپس بندگیر را روی نقش می گذارند و مجدداً قالب مذكور یا قالب دیگری را روی پارچه میزنند؛ در این حالت، نقش چاپ شده كامل می شود، یعنی به وسیلۀ بندگیر، یك نقش را دو نیم می كنند و مجموع این دو نیمه را كه تشكیل نقش كاملی می دهد چاپ می كنند. بندگیرهای موجود دو نوع اند: بندگیر از جنسی قیری و بندگیر پارچه ای

-j9RvJgdvcN

لیف

لیف عبارت است از الیاف گیاهی كه برای پاك و تمیز كردن قالب های كثیف و رنگی استفاده می شود. گیاه لیف بیشتر در كاشان به دست می آید و آن رالیف گیاهی می گویند و اصولا برای قالب های درشت به كار می رود؛ یك نوع دیگر لیف نیز به منظور تمیز كردن قالب های ریزنقش به كار میرود كه آن را لیف تخته یا مویی می گویند. بعضی مواقع از این لیفها برای نم زدن پارچه نیز استفاده می شود.

هاون سنگی

این وسیله برای ساییدن و نرم كردن نیل به كار میرود و شخصی كه این هاون را به كار میبرد و نیل را می ساید به «نیل ساب» معروف است .

پاتیل

پاتیل، عبارت است از حوضچه هایی معمولا به شكل دایره كه ته آن، از یك ورقۀ بزرگ مسی تشكیل شده است، در زیر این صفحه (زیر پاتیل) منبع حرارتی، به منظور گرم كردن محتویات آن، قرار گرفته است؛ معمولا پس از ریختن مواد لازم به داخل پاتیل، پارچه هایی را كه دو رنگ اول و دوم (مشكی و قرمز) روی آنها نقش شده است، به منظور تثبیت رنگ، به داخل دیگ میریزند و با چوب بزرگی به هم می زنند تا این رنگها به طور كامل ظاهر شوند. در قدیم این پاتیل ها را خیلی بزرگ و در كنار زاینده رود می ساختند، ولی اكنون ابعاد آنها كوچك تر است و در كارگاه های قلمكارسازی نصب و استفاده می شوند.

 

ابزار و وسایل قلمكاری-JfItecUSLj

پارچه

در دوره صفویه برای تولید نقاشی قلمكار و پارچه چاپ قلمكار از پارچه های پنبه ای و گاه ابریشمی استفاده می كردند . در واقع كرباس ،كتان ، متقال و حریر از پارچه هایی بودند كه قلمكار و قلمكارسازی بر روی آنها انجام می شد ، ولی در حال حاضر به طور عمده از پارچه های پنبه ای دولایی صد در صد خالص استفاده می كنند . این نوع پارچه ها از نظر كیفیت و وزن متفاوت اند ، برخی نازك و برخی ضخیم ترند . پارچه های قلمكار لباسی از جنس ابریشم مصنوعی است . روی پارچه های دیگر مثل چلوار ، تترون ، پوپلین و حتی ابریشم طبیعی نیز چاپ قلمكار و نیز نقاشی قلمكار انجام می شود .

رنگ

در گذشته برای چاپ پارچه های قلمكار از رنگ های سنتی و طبیعی استفاده می شد ، ولی در حال حاضر به دلیل توسعه روز افزون صنعت رنگ و مقرون به صرفه نبودن زمان و هزینه های مصرفی ، از رنگ ها و غلظت دهنده های شیمیایی استفاده می شود . ریشه یابی علت این امر ، باز شدن دروازه كالاهای كشورهایی چون چین و هند به ایران است و چون صنعتگران برای تولید بیشتر قادر به رقابت نبوده اند ، ناگزیر به سنت شكنی هایی در این زمینه شده اند .