گنجعلی‌خان از سرداران سلحشور دربار صفویه بود كه به سال ۱۰۰۵ قمری به فرمان شاه عباس صفوی حاكم كرمان شد.
او مردی لایق و حاكمی دلیر و مدیر بود. دوران حكومت وی در كرمان از روشن‌ترین دوران تاریخی این دیار است.
در این دوره كرمان از ثبات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی خوبی برخوردار بود و این وضعیت از لیاقت و كفایت حاكم گنجعلی‌خان سرچشمه می‌گرفت.
اقدامات عمرانی چشمگیری در دوران حكومت وی (۱۰۰۵ – ۱۰۳۴ قمری) صورت گرفت و او سعی داشت شهر ضعفا را لااقل به دهكده اغنیا تبدیل نماید.
از جمله بناهای عام المنفعه كه به دستور این حاكم در شهر كرمان ساخته شد، مجموعه گنجعلی‌خان است كه در دوران حكومت او احداث و امروزه از جاذبه‌های تاریخی و دیدنی شهر كرمان محسوب می‌شوند.
مجموعه گنجعلی‌خان از جاذبه‌های مهم گردشگری شهر كرمان است و شامل میدان، مسجد، حمام، بازار، سرا و سایر ابنیه دیگری است.
این مجموعه كه در مركز شهر كرمان و در حاشیه بازار واقع شده، در ساخت، شكل گیری و تكامل بازار كرمان تأثیر گذار بوده است.
مساحت مجموعه قریب به ۱۱۰۰۰ متر مربع است كه دارای یك میدان می‌باشد و سایر آثار و ابنیه در محورهای شرقی – غربی و شمالی – جنوبی آن شكل گرفته‌اند.
به منظور تكامل مجموعه و با توجه به كاربری‌های متفاوت بازارها و مساجد كوچكی در چهار جناح میدان بنا كرده‌اند و یك مسجد اختصاصی در ضلع شرقی میدان وجود دارد كه با توجه به تزیینات منحصر به فرد، می‌توان آن را موزه‌ای از هنرهای بدیع معماری برشمرد.
حمام گنجعلی‌خان:
یكی از مهمترین بناهای مجموعه، حمامی است كه در ضلع جنوب میدان و در میانه بازار بزرگ كرمان واقع است و در سال ۱۰۲۰ قمری ساخته شده و معمار آن سلطان محمد، معمار یزدی بوده است.
حمام گنجعلی‌خان اثری بدیع از نقاشی‌ها، مقرنس كاری‌ها، كاشیكاری‌ها و گچبرهای زیبا همراه با استفاده از تزیینات سنگی بسیار ظریف است.
این حمام ۲۶ متر طول ۳۰ متر عرض و حدود ۱۳۰۰ متر مربع زیربنا دارد، كه شامل سردر، دالان ورودی، رختكن، هشتی حدفاصل گرمخانه، خزینه، چال حوض، بخش خصوصی و تون می‌باشد.
این حمام تا حدود ۶۰ سال پیش دایر بوده اما در حال حاضر كاربری گردشگری پیدا كرده و همه روزه به ویژه در ایام تعطیل، پذیرای بازدیدكنندگان بسیاری است.
در این حمام مجسمه‌های مومی ملبس به لباس‌های سنتی مردم كرمان، صحنه‌هایی از استحمام به شیوه سنتی را به نمایش گذاشته‌اند.
در كنار این مجسمه‌ها وسایل مختلف حمام نیز نمایش داده می‌شود. این مجسمه‌ها در سال ۱۳۵۲ در دانشكده هنرهای زیبای تهران، طراحی و به این محل منتقل شدند.
میدان گنجعلی‌خان:
از دیگر آثاری كه از مجموعه گنجعلی‌خان بر جای مانده، میدانی در بخش مركزی شهر كرمان است كه در حاشیه بازار بزرگ واقع شده است و همانند میدان‌های نقش جهان در اصفهان و یا میرچخماق در یزد، در اطراف خود بعضی از عناصر شهری را گردآورده است.
در ۳ ضلع میدان گنجعلی‌خان بازار واقع شده و در ضلع دیگرش سرای گنجعلی‌خان قرار دارد.
وجود حمام، آب انبار، ضرابخانه و همجواری با بازارها و چهار سوق، این مجموعه به هم تنیده را كامل كرده است. طاق‌نماهای آجری، كاشیكاری، فضای سبز، حوض آب و دیگر آثار دیدنی، بر زیبایی این میدان افزوده اند.
مسجد گنجعلی‌خان:
مسجد در ضلع شرقی و در جوار سرای گنجعلی‌خان واقع شده است. ورودی آن از طریق طاق‌نماهای میدان است كه ساده اجرا شده‌اند. در بدنه داخلی طاق‌نما تزیینات گچبری با طرح گره دیده می‌شود كه تماشاگر را به خود جلب می‌كند.
تاریخ احداث مسجد سال ۱۷۰۰ قمری است. نقشه گنبدخانه مربع است كه در پاكار تبدیل به ۸ و در مركز گنبد تبدیل به نورگیر ۱۲ ضلعی شده است. تمامی سطح داخلی گنبد با مقرنسكاری و تزیینات مرسوم دوره صفویه تزیین شده است.
ضرابخانه (موزه سكه):
این بنا در اواسط بازار غربی و در شمال میدان واقع است. نقشه آن چهار طاقی و به شكل ۸ ضلعی می باشد كه دارای گنبد مركزی و ایوان های جانبی است. طاق‌ها و ایوان‌های ضرابخانه با گچبری‌های زیبایی تزیین گردیده است.
این بنا از آثار اواخر دوره گنجعلی‌خان است و محل ضرب سكه و مسكوكات طلا و و نقره دولتی بوده است و در حال حاضر انواع سكه‌های قدیمی در غرفه‌های آن به نمایش گذاشته شده و یكی از معتبرترین موزه‌های سكه ایران است.
آب انبار:
این بنا در حد میانی بازار غربی قرارگرفته است و دارای سردری زیبا با تزیینات مربوط به دوره صفویه می‌باشد. تاریخ احداث آن ۱۰۲۹ قمری است. آب انبار به دستور علیمردان خان پسر گنجعلی‌خان بنا شده است و معمار آن استاد عبدا… بوده است.
این آب انبار با دهلیزی طولانی و راه پله به پا آب راه دارد و مخزن آن در این قسمت واقع شده است. این محل یكی از معتبرترین آب انبارهای شهر در عصر خود تلقی می‌شده است.
سرای گنجعلی‌خان:
در ضلع شرقی میدان و در محور آن سردر بلند و زیبایی وجود دارد كه تاریخ احداث آن سال ۱۰۰۷ قمری می‌باشد. ساختمان این سرا در دو طبقه احداث شده است.
در طبقه زیرین دكاكین و در طبقه بالا حجره‌های تجار ساخته شده‌اند. نمای این سرا دارای كاشیكاری معرق بوده است. طرح‌های مورد استفاده نقوش مرسوم عصر صفویه است كه تحت تأثیر هنر نقاشی چین و مغول می‌باشند.
نقشه سرا چهار ایوانی است كه در ایوان‌های شرقی و شمالی و جنوبی تزییناتی از نوع گچبری و نقاشی وجود دارد و در دوره‌های بعدی ورودی‌هایی از طرفین شمال و جنوب به داخل آن گشوده‌اند كه سرا را به بازارهای اختیاری و نمد مالی متصل می نماید.
بازار گنجعلی‌خان:
این بازار خط مستقیمی است كه در دو سوی آن دو دروازه ورودی و خروجی شهر یعنی دروازه ارگ و دروازه مسجد (وكیل) قرار دارد.
طول آن حدود ۳ كلیومتر است و متشكل از كاروانسراها، سراها و تیمچه‌هایی است كه همگی در دو راستای عمود بر هم جای گرفته‌اند.
بخشی از بازار بزرگ كرمان در مجاورت مجموعه گنجعلی‌خان قرار دارد كه بازار مسگری و بازار گنجعلی‌خان از آن جمله‌اند. بازار مسگری در امتداد بازار كلاه مالی در ضلع شمالی و شرقی میدان گنجعلی‌خان هستند كه عناصری مثل ضرابخانه و آب انبار در آن قرار گرفته‌اند.
همچنین بازار جنوبی گنجعلی‌خان كه حمام در اواسط آن قرار دارد و بخشی از بازار بزرگ (راسته بازار) را تشكیل می‌دهد و در امتداد بازار سراج‌ها قرار دارد.
در تلاقی بازار غربی و جنوبی در گوشه جنوب غربی، چهار سوق بزرگ شكل گرفته كه معماری این فضا در نوع خود كم نظیراست.
