مجموعه معماری – آرامگاهی حرم مطهر امام رضا (ع)
بدون تردید حرم مطهر امام رضا (ع) به عنوان یكی از شش مجموعه معماری – آرامگاهی ایران، با ارزش جهانی، نظیر یك دایره‌‌المعارف هنر اسلامی تجربیات اساتید معماری سبك‌های مختلف ساختمانی را در بر دارد كه در حقیقت در هر دوره تاریخی به رغم تحولات سیاسی، تغییرات و تكامل بنیادی و فضایی در كالبد آن به وجود آمده است. پس از آن كه پیكر مطهر حضرت رضا(ع) در كاخ حمید بن قحطبه طائی در اراضی سناباد به خاك سپرده شد، این مكان مورد توجه مسلمین قرار گرفت. آنچه امروزه این جایگاه معنوی را مزین نموده، فضاهای معماری، رواق‌ها، صحن‌‌های متبركه و تاسیسات عام‌المنفعه علمی‌ـ فرهنگی است كه از دوران سامانیان تا عصر حاضر در آن ایجاد شده و به شكوهش افزوده است. در این میان جغرافیانویسان و مورخان بسیاری از قرون مختلف اسلامی ابنیه آن را ستوده‌اند.
حرم مطهر امام رضا (ع) به لحاظ معماری و تزیینات یكی از جامع‌ترین و باشكوه‌ترین ابنیه جهان اسلام به شمار می‌رود كه علاوه بر وجهه معنوی آراسته به بیشترین شیوه‌‌های هنری، از جمله انواع كاشیكاری، گچبری، اقلام سته خط در خوشنویسی، آیینه‌‌‌كاری، معرق چوب، منبت، حجاری، خاتم و… است كه سلسله‌‌وار فضاها، طرح‌ها و رنگ‌ها را به نقطه كانونی آن یعنی بقعهحرم مطهر امام رضا (ع) یا مضجع شریف آن امام همام پیوند می‌‌دهد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز با احداث و الحاق فضاهای فرهنگی – مذهبی و رفاهی به این مجموعه، آستان متبركه و حرم مطهر امام رضا (ع) توسعه و گسترش چشمگیری داشته است.
ضریح مطهر
پس از گزارش ابن بطوطه در حدود سال ۷۳۰ق از اولین ضریح چوبی– فلزی برروی مضجع شریف حضرت رضا(ع)، دومین ضریح متعلق به سال ۹۵۷ق در عصر صفویه بوده است. در سده‌های پس از آن نیز ضریح‌هایی در سال‌های ۱۱۶۰ و ۱۲۳۸قمری و ۱۳۳۸شمسی جایگزین آن گردید. ساخت ضریح فعلی در سال ۱۳۷۲ش به امر تولیت آستان قدس رضوی و با طرحی از استاد فرشچیان آغاز شد. ساختار این اثر با تركیبی از آهن، فولاد، چوب گردو، پوشش طلا و نقره و آراستگی‌های منحصر به فرد در نهایت استحكام به وزن ۱۲ تن و ابعاد ۷۳/۳ و ۷۸/۴ با بلندی چهار متر در مدت هفت سال پایان یافت.
گنبد طلا و گلدسته‌ها
مشخص‌ترین نماد و نشانه مضجع شریف رضوی گنبدی زراندود حرم مطهر امام رضا (ع) است كه از دور دست‌ها قابل رویت بوده و آرزوی زیارت آستان منورش را در یادها زنده می‌كند. گفته شده است كه نخستین گنبد به دستور سلطان سنجر سلجوقی و به اهتمام وزیرش “شرف الدین قمی” بر فراز حرم مطهر امام رضا (ع) بنیان گردید. در عهد صفویه ابتدا شاه طهماسب (۹۳۰ تا ۹۸۴ق) گنبد را مطلا كرد و سپس شاه عباس اول (۹۹۶ تا ۱۰۳۸ق) ساقه گنبد را با خشت‌های طلا پوشاند. از دیگر عناصر معماری حرم مطهر امام رضا (ع) مجموعه مناره‌ها و یا گلدسته‌های آن است. نحوه محاسبه معماری گنبد طلا و دو گلدسته قدیمی به لحاظ تقارن دید، به ویژه از خیابان‌های اصلی به سوی حرم مطهر به نحوی است كه از هر سو گنبد طلا بین دو مناره مزبور دیده میشود.
سقاخانه اسماعیل طلایی
این بنای زرین در میان صحن انقلاب قرار دارد. بنا بر متون قدیم، بین سال‌های ۱۱۴۴ تا ۱۱۴۵ق به دستور نادرشاه افشار سنگابی را یكپارچه از سنگ مرمر با ظرفیت سه كر، از هرات به مشهد آوردند و شخصی به نام استاد اسماعیل طلاكار بر فراز سنگاب پوششی هشت ضلعی و سقفی گنبدی شكل بنا نهاد و آن را طلا كاری كرد. سقف گنبدی شكل سقاخانه بر روی پایه‌هایی از سنگ مرمر كنده‌كاری شده و كاشی قرار دارد و سطح آن از بالای كاشی پایه‌ها با خشت‌های مطلا و پیرامون آن با اسماء الله تزیین شده است.
نقاره‌خانه
از جمله اماكن مهم و تاریخی حرم مطهر امام رضا (ع) نقاره‌خانه است كه اكنون بر روی ایوان شرقی صحن انقلاب قرار دارد.
بنابر شواهد تاریخی نقاره‌زنی در حرم مطهر امام رضا (ع) از دوره غزنویان مرسوم گردیده و در قرون پس از آن ادامه یافته است. بنا به رسم قدیم در طول سال به استثنای محرم و صفر، در هر شبانه روز دو نوبت دقایقی قبل از طلوع و غروب آفتاب و ولادت ائمه اطهار(ع) به استثنای شهادت‌ها، نقاره با طنین خاصی نواخته میشود، علاوه بر این در مناسبت‌های مذهبی و میلاد ائمه‌اظهار و همچنین هنگام بروز كراماتی از سوی حضرت نیز نقاره شادمانی نواخته می‌گردد.
نگاهی به دوران زندگانی امام هشتم(ع)
حضرت ابوالحسن علی بن موسی الرضا(ع) هشتمین امام از سلاله پاك ائمه در روز یازدهم ذی‌القعده سال ۱۴۸ه.ق در شهر مدینه پای به عرصه حیات نهادند و جهان علم و فضیلت را به نور دانش و كمالات خود منور گردانیدند. پدر گرامی ایشان “حضرت امام موسی بن جعفر(ع) “و مادر عابده و پاك دامنش به نام‌های «تكتم»، نجمه و طاهره بودند. نام مبارك آن حضرت «علی» است و كینه‌اش «ابوالحسن» و از جمله در متون اسلامی القاب آن امام همام «رضا»، صابر، فاضل، وفی، رضی، ولی و زكی ذكر شده است.
آن روز كه وجود مبارك حضرت رضا(ع) به دنیا آمد، نسیم نور، زمین را از عطر میلادش معطر ساخت، عرشیان و فرشتگان مقدم منورش را گلباران نمودند. آن روز مبارك نه تنها مدینه و حجاز بلكه جهان اسلام مواج از شفافی عشق شده بود و سرانجام آسمان نور افشان شده، لحظه‌ها بر قدوم این نوزاد كرنش كرد، از اوج ملكوت تا سطح زمین، از كوه تا دشت از بالا تا پایین با تابندگی جذاب مهتاب و درخشش ستارگان، چراغانی شده بود. وقتی امام متولد گشت در حالی كه با دستان كوچكش به مادر خویش تكیه كرده و سرش را به سوی آسمان بالا برده بود، شهادت به خدای متعال فرستاد و اوصیائش را بر زبان جاری ساخت. به استناد مكتوبات تاریخ اسلام حضرت رضا(ع) از نظر چهره و سیمای ظاهری بسیار پر جذبه بودند، اقوال صورت مبارك ایشان گندمگون بوده و محاسن انبوه و زیبا و قامتی معتدل داشتند، نوشته اند حضرتش شبیه‌ترین مردم به رسول خدا(ص) در عصر خودش بود. آن حضرت به مانند خصوصیات سایر ائمه طاهرین(ع) از همان كودكی رشد و كمال عقلی و اخلاقی فوق‌‌العاده‌ای داشت.
در مدتی كه امام رضا(ع) همراه پدر بود شاهد محنت‌ها و رنج‌های فراوانی بود كه بر امام كاظم(ع) وارد می‌گردید به نحوی كه با تلخی مصایب و آلام را درك می‌نمود و به عینه حیله‌ها و نیرنگ‌های سیاسی منصور دوانیقی را می‌دید. دوران سیاه خلافت غاصبانه منصور عباسی كه سایه شوم آن بر سراسر جهان اسلام سنگینی می‌كرد با هلاكتش به پایان رسید و پس از وی فرزندش محمد معروف به مهدی عباسی روی كار آمد. امام هشتم(ع) كه در این ایام، دوران نوجوانی را سپری می‌نمود از این وضع به شدت متأثر گردید و موقعی نگرانی امام هفتم و فرزندش از این اوضاع شدت یافت كه مهدی عباسی از هرگونه سختگیری نسبت به علویان، بنی حسن و بنی‌هاشم فروگذار نمی‌كرد تا این كه به دستور وی امام موسی كاظم(ع) زندانی گردید. اما پس از مدتی بر حسب پاره‌ای از ملاحظات سیاسی امام از زندان بغداد آزاد شد. بعد از مهدی عباسی، فرزندش هادی به خلافت رسید و مانند پدرش اجازه نداد مردم در ساحل آرامش از بركات دریای امامت به طور كامل بهره ببرند و چنان كرد كه اسلافش نمودند. با مرگ هادی عباسی برادرش هارون الرشید مقام خلافت را تصاحب كرد و چون بر اوضاع مسلط گردید دستور اخراج علویان را صادر كرد. در همین دوران تندباد مصایب وزیدن گرفت، خرمن وجود علویان را در معرض آتش جور و بیداد قرار داد و سرانجام امام موسی كاظم(ع) در ۲۵ رجب سال ۱۸۳ق در سن ۵۵ سالگی به شهادت رسید. از این زمان امامت هشتمین فروغ درخشان آسمان ولایت آغاز گردید. مقارن با آن روزگار هارون‌الرشید علاوه بر ظلم و ستم‌های جنون‌آمیز خود، افكار و اندیشه‌های بیگانه را در حوزه علوم مسلمانان منتشر كرد تا از این راه بتواند توجه مردم را به علوم بیگانه جلب كند و خاندان اهل بیت را در انزوای علمی قرار دهد. حضرت با توجه به جو سیاسی حاكم بر حوزه مسلمانان، در ابتدای كار امامت خویش را علنی شناخت و فقط با یاران و شیعیان خاص ارتباط داشت و پس از مدتی بر اثر وقوع شورش‌های مختلف و ضعف حكومت هارون‌الرشید با استفاده از این فرصت امامت خویش را در شهر مدینه علنی ساخت و به رفع مشكلات مردم در زمینه اعتقادی و اجتماعی پرداخت تا این كه سرانجام هارون‌الرشید به سال ۱۹۳ هجری درگذشت و در خانه باغ حمید بن قحطبه طائی والی توس روی در نقاب خاك كشید. در پی مرگ هارون و كشمكش میان دو فرزندش «امین» در بغداد و مأمون در مرو بر تخت نشست.
سپاه مأمون به بغداد حمله برد و امین در سال ۱۹۸ هجری كشته شد. به این ترتیب حكومت موروثی و نامشروع پدر به دست مأمون افتاد، اما پس از گذشت مدت زمان نه چندان طولانی متوجه شد با چند مشكل به مراتب مهمتر از نزاع با امین مواجه است كه باعث فروپاشی و سقوط حاكمیت او خواهد بود از جمله محبوبیت روز افزون حضرت رضا(ع) در بین شیعیان و مهیا شدن زمینه خلافت برای آن حضرت، مأمون برای این كه بتواند شورش‌های شیعیان و علویان را فرو نشاند و در میان جمعیت فراوان شیعه جایگاهی پیدا كند بر آن شد كه مهتر آنان حضرت علی بن موسی الرضا(ع) را به خراسان دعوت نماید. از این رو نامه‌های متعددی برای آن امام فرستاد كه در پی آن ایشان به سال ۲۰۰ هجری راه خراسان را در پیش گرفتند. مسیر حركت امام رضا(ع) آن گونه كه مأمون تعیین كرده بود از نقاطی می‌گذشت كه امام كمتر با شیعیان شهرها ارتباط بر قرار كندس. در هر حال امام وارد نیشابور شد و حدیث سلسله‌الذهب را برای آن دیار به یادگار گذاشت. مأمون برای اجرای نقشه سیاسی خود ابتدا خلافت و سپس ولایتعهدی را به امام پیشنهاد كرد تا این كه سرانجام حضرت رضا(ع) بالاجبار ولایتعهدی را با شروطی پذیرفت و این مقام بطور رسمی در ماه رمضان سال ۲۰۱ هجری اعلان و ابلاغ گردید. اما از طرفی چون این كار سبب ازدیاد وجاهت و منزلت امام(ع) گشت مأمون عرصه را بر خود تنگ دید پایتخت را از مرو به بغداد انتقال داد و با ترتیب دادن مجلسی، وجود نازنین حضرت رضا(ع) را با زهری كشنده مسموم ساخت. پیكر پاك آن امام را به قریه سناباد منتقل نموده و در جانب قبله گور هارون‌الرشید در همان خانه باغ حمید بن قحطبه به خاك سپردند. مشهور است كه ایشان به سال ۲۰۳ هجری قمری در آخرین روز ماه صفر به شهادت رسید و به گواهی برخی از اقوال و روایات تنها یك فرزند به نام «محمد» و ملقب به «جواد» برای آن حضرت زاده شد كه همان والاگهر، نهمین امام شیعیان است .
