مسجد جامع گلپایگان

مسجد جامع گلپایگان: نگینی درخشان از معماری اسلامی

مسجد جامع گلپایگان یكی از ارزشمندترین آثار معماری اسلامی در ایران و جهان به شمار می‌رود كه در شهر تاریخی گلپایگان واقع شده است.این مسجد باشكوه با قدمتی بیش از هزار سال، شاهكاری از هنر و معماری ایرانیان در دوران سلجوقی است.

از مساجد مهم تاریخی دوران سلجوقی و از مساجد بزرگ ایران زمین است كه با توجه به تاریخ ساخت آن شاید بتوان گفت معماری ایرانی – اسلامی این مسجد الگویی بوده‌است برای ساخت مسجدهای بزرگ دیگر بویژه مناطقی كه در قلمرو حكومت سلجوقیان بودند. مسجد جامع گلپایگان در سال ۵۰۸ هجری قمری، در دوران حكومت ابوشجاع محمدبن ملكشاه سلجوقی بنا شده‌است. پیش از آن به استناد نام ابوشجاع كه در كتیبه دور گنبد است، زمان ساخت مسجد گلپایگان را بین سال‌های ۴۹۸ تا ۵۱۲ هجری قمری، یعنی دوران حكومت وی، می‌دانستند تا این كه باستان شناسان با خواندن كتیبه‌های محراب دریافتند كه بخشی از كتیبه‌ها در زیر كف شبستان مسجد است و به احتمال قوی تاریخ بنا هم روی آن نوشته شده‌است. چنین بود كه تاریخ دقیق ساخت مسجد روشن شد. مسجد جامع گلپایگان به دستور ابونصر ابراهیم بن محمد بن ابراهیم بابا عبدالملك ساخته شده و نام این شخص در ۲ جای مسجد، یكی در كتیبه دور گنبد و دیگری در حاشیه محراب درج شده‌است. دیگر این كه مسجد را یك معمار قزوینی به نام ابوعمر بن محمد القزوینی (معروف به بواسار كسرار) ساخته و نام او نیز در بالای محراب در زیر كتیبه دور گنبد، در ۲ سطح نقش بسته‌است. از دیگر آثاری كه نام سلطان ابوشجاع محمد بن ملكشاه سلجوقی به یادگار روی آنها نقش بسته‌است، عبارتند از: منار مسجد جامع ساوه به تاریخ ۵۰۴ هجری، مسجد جامع قزوین به تاریخ ۵۰۸ هجری، ۲ حجره در مسجد جامع دیار بكر تركیه به تاریخ ۵۱۱ هجری و دیوار روبه روی شبستان مسجد اموی در دمشق به تاریخ ۵۰۳ هجری قمری.

وقتی تاریخ ساخت مسجد گلپایگان را با تاریخ ساخت مسجدهایی دیگر كه در دیار بكر، سوریه، قزوین و ساوه می‌سنجیم، می‌فهمیم كه در یك دوره كوتاه چند ساله از سال ۵۰۳ تا ۵۱۱ هجری قمری چند مسجد در دوره حكومت سلجوقی و مناطق دور از هم بنا شده‌است كه با توجه به این نكته از یك سو در می‌یابیم كه حكومت‌ها، در طول تاریخ، برای كسب مشروعیت و نشان دادن اقتدار و وسعت قلمرو خود به مسجد به عنوان یك ركن اساسی نگریسته‌اند. از سوی دیگر شاید بررسی‌های دقیق در شیوه معماری این مسجدها تشابهات قابل توجهی را نشان دهد. این مسجد دارای صحن و شبستان وسیع و گنبد بزرگ آجری می‌باشد و متعلق به زمان محمد بن ملكشاه سلجوقی می‌باشد. ازخصوصیات مسجد و گنبد آن دارا بودن كتیبه‌های آجری متعدد و تزئینات فراوان دوره سلجوقی است. در متن كوفی گنبد، نام محمد بن ملك شاه خوانده می‌شود و اطراف محراب بزرگ زیر گنبد در متن كتیبه‌ای نام بانی آن بنای عظیم را، ابونصربن محمد بن ابراهیم آورده‌اند. همچنین بر بدنه‌های مختلف شبستان نام بزرگان دین و جملات مذهبی را به خط كوفی آجری نوشته‌اند. در زمان فتحعلی شاه قاجار شبستان‌های ساده طرفین گنبد و بناهای شرقی و غربی مسجد را احداث نموده و بر ساختمان‌های گنبد عهد سلجوقی افزوده‌اند. ساختمان گنبد عهد سلجوقی متعلق به اوایل قرن ششم هجری قمری است. صحن مسجد جامع گلپایگان بدون احتساب هشتی‌ها، حجره‌ها و رواق‌ها حدود یك هزار و ۶۰۰ متر مربع مساحت دارد و ارتفاع گنبد مسجد ۲۲ متر و ابعاد گنبد از داخل ۱۲ در ۱۲ متر است. یك حوض آب بزرگ و كم عمق نیز در وسط صحن مسجد قرار دارد كه علاوه بر مكانی برای وضو گرفتن نمازگزاران بر زیبایی این مسجد افزوده‌است. سر در مسجد گلپایگان از سمت داخل محوطه رو به صحن با آجرهای آبی رنگ با جمله «یا علی» بصورت زیبایی مزین شده و شبستان اصلی مسجد جامع گلپایگان همچون سایر بناهای عصر سلجوقی فاقد كاشی كاری است. در كتیبه مسجد جامع كه شرح نوشته‌ها به خط كوفی است، نام ابابكر صدیق، عمر بن خطاب، عثمان، علی ابن ابیطالب و طلحه و زبیر و عبدالرحمن بن عوف…آمده‌است. (البته بعدها عده ای خواسته‌اند در اصل كتیبه دست ببرند و جملاتی را در رد و لعن ابابكر و عمر و عثمان و…در كنار كتیبه افزوده اند.) محراب مسجد از دو بخش تشكیل شده‌است كه در قسمت پایینی متصل به كف محراب و در قسمت بالای محراب كلمات «الله احد» و «الله صمد» به خط كوفی مشهود است. آیاتی از قرآن كریم نیز در اطراف محراب بزرگ مسجد جامع گلپایگان به خط كوفی نقش بسته‌است.

شكارچیان گنج از جمله Lorenz korn و تیم همراهش (كه به گلپایگان نیز آمده‌اند)، با شگفتی از كتیبه‌های مسجد جامع گلپایگان یاد كرده‌اند. (منبع: مقاله Schatzsuche unter der Moschee شكار گنج در مسجدمسجد جامع گلپایگان در تاریخ نهم مرداد سال ۱۳۱۲، به شماره ۱۹۱ در فهرست آثار ملی (ایران) ثبت شده‌است. دوپوش گنبد مسجد جامع گلپایگان مانند دوپوش گنبد مسجد جامع یزد و اغلب گنبدهای قرن هفتم به بعد، گسسته (و نه پیوسته) است. دو پوش گنبد گاهی پیوسته و گاه گسسته است. گنبدهای پیش از اسلام (و همچنین گنبد هایی مانند گنبد سلطانیه و گنبد مسجد شیخ لطف الله و گنبد خاگی مسجد جامع اصفهان)، دو پوش پیوسته است. چنانكه گاهی دو پوسته بی هیچ واسطه ای به هم متصل می‌شده و گاهی هم فقط صندوقه یا كندو و شیاره ای میان آنها فاصله بوده است. در گنبدهای گسسته (مثل گنبد مسجد جامع گلپایگان)، گاهی دو پوسته در كلاله از هم فاصله می‌گیرند. مسجد جامع گلپایگان در سال ۱۳۱۰ ه.ش. به سرپرستی آندره گدار فرانسوی تعمیر شده است.

معماری بی‌نظیر

• گنبد باشكوه: گنبد آجری مسجد جامع گلپایگان یكی از ویژگی‌های بارز آن است. این گنبد با ارتفاع 22 متر و قطر 12 متر، بر فراز صحن وسیع مسجد خودنمایی می‌كند.
• صحن وسیع: صحن مسجد جامع گلپایگان با مساحتی حدود 1600 متر مربع، فضایی باز و دلنشین را برای نمازگزاران فراهم می‌كند.
• محراب زیبا: محراب مسجد با كاشی‌كاری‌های ظریف و آیات قرآنی به خط كوفی مزین شده است.
• كتیبه‌های ارزشمند: كتیبه‌های موجود در مسجد، اطلاعات ارزشمندی درباره تاریخچه و سازندگان آن در اختیار ما قرار می‌دهد.
• شبستان‌های جانبی: در اطراف صحن، شبستان‌هایی قرار دارند كه در دوره‌های مختلف به مسجد اضافه شده‌اند.

اهمیت تاریخی و فرهنگی

مسجد جامع گلپایگان نه تنها یك بنای مذهبی، بلكه یك اثر تاریخی و فرهنگی ارزشمند است. این مسجد به عنوان یكی از قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین مساجد ایران، نمادی از تمدن و فرهنگ غنی ایرانیان است. علاوه بر این، مسجد جامع گلپایگان به دلیل معماری منحصر به فرد و تزئینات زیبای خود، مورد توجه بسیاری از گردشگران و پژوهشگران قرار گرفته است.

دلایل بازدید از مسجد جامع گلپایگان

• تجربه معماری اسلامی: اگر به معماری اسلامی علاقه دارید، بازدید از مسجد جامع گلپایگان برای شما بسیار جذاب خواهد بود.
• آشنایی با تاریخ: این مسجد، گنجینه‌ای از اطلاعات تاریخی درباره ایران در دوران سلجوقی است.
• فضای آرام و معنوی: مسجد جامع گلپایگان با معماری باشكوه و فضای آرام خود، مكانی مناسب برای آرامش و تفكر است.
• عكاسی: این مسجد با معماری زیبا و نورپردازی جذاب، سوژه بسیار مناسبی برای عكاسی است.

نكات بازدید

• پوشش مناسب: هنگام بازدید از مسجد، پوشش مناسب داشته باشید.
• احترام به محیط: در هنگام بازدید، از آسیب رساندن به بنا و آثار تاریخی خودداری كنید.
• بهترین زمان بازدید: فصل بهار و پاییز بهترین زمان برای بازدید از مسجد جامع گلپایگان است.

در نهایت، مسجد جامع گلپایگان یكی از جاذبه‌های گردشگری مهم استان اصفهان است كه بازدید از آن به همه علاقه‌مندان به تاریخ، فرهنگ و معماری توصیه می‌شود