منطقه حفاظت شده خارتوران یا توران در منتهی‌الیه شرق استان سمنان در ۱۴۰ كیلومتری جنوب شرقی شهر شاهرود و ۲۸ كیلومتری جنوب شرقی مركز بخش بیارجمند و در شمال كویر مركزی ایران واقع شده است. طبیعت بكر و مناظر زیبای این منطقه به گونه‌ای است كه به آفریقای ایران معروف شده است.این منطقه با یك میلیون و هزار هكتار مساحت، شامل سه محدوده پارك ملی (۸ درصد)، پناهگاه حیات وحش (۱۷ درصد) و منطقه حفاظت شده (۷۵ درصد) می‌باشد. منطقه خارتوران پس از پناهگاه حیات وحش نایبندان در طبس، دومین مجموعه حفاظت شده وسیع در ایران می‌باشد كه علاوه بر این بزرگترین ذخیره‌گاه زیستكره كشور بوده و بعد از سرنگتی آفریقا واقع در كشور تانزانیا، دومین منطقه زیستكره در جهان به شمار می‌آید و گونه‌های نادر جانوری و گیاهی را در خود جای داده است.
كویر خارتوران ۴۱ گونه پستاندار، ۱۶۷ گونه پرنده، ۴۲ گونه خزنده و ۲ گونه دوزیست شناسایی شده‌اند كه شاخصترین آن‌ها یوزپلنگ آسیایی و گورخر ایرانی می‌باشند. سایر جانوران این ذخیره‌گاه عبارتند از گرگ، شغال، روباه قرمز، كفتار راه راه، پلنگ ایرانی، كاراكال، گربه وحشی یا دشتی، گربه شنی، گربه پالاس كه از انواع بسیار نادر گربه‌سانان می‌باشد، جبیر، آهو، پازن، قوچ، هوبره، زاغ بور، بحری، دلیجه، كبك، تیهو، بلدرچین، عقاب دشتی، چاخ لق، كبوتر چاهی، یاكریم، شاه بوف، سبزه قبای هندی، دم جنبانك ابلق، سنگ چشم دم سرخ، اردك بلوطی، حواصیل، كركس مصری، سارگپه و انواع گنجشك می‌باشند. انواع گوناگونی از رده خزندگان در این منطقه به چشم می‌خورد كه شامل راسته لاك‌پشت‌ها، خانواده آگاماها، سمندرها، اسكینك‌ها و بزمجه‌ها میشود.
منطقه خارتوران در سال ۱۳۵۱ خورشیدی به عنوان منطقه حفاظت شده تحت مدیریت سازمان محیط زیست درآمد و در سال ۱۳۵۵ قسمتی از آن به عنوان پناهگاه حیات وحش انتخاب گردید. در سال ۱۳۸۱ خورشیدی نیز قسمت‌های مركزی این مجموعه به پارك ملی ارتقا یافت. متأسفانه در حال حاضر با وجود تمام اهمیتی كه این منطقه نه تنها در ایران كه در سطح جهانی دارد، آن گونه كه شایسته است به این منطقه توجه نمی‌شود.
كویر خارتوران یا كویر توران كه به آفریقای ایران شهرت دارد ذخیره‌گاه زیست كره توران با مساحت ۱۴۷۰۶۴۰ هكتار بزرگترین ذخیره گاه زیست كره ایران محسوب میشود كه بعد از سرنگتی آفریقا واقع در كشور تانزانیا دومین منطقه بیوسفر جهان به‌شمار می‌آید .
این منطقه در سال ۱۳۵۱ به عنوان منطقه حفاظت شده تحت مدیریت سازمان محیط زیست درآمد و در سال ۱۳۵۵ قسمتی از ان به عنوان پناهگاه حیات وحش انتخاب گردید در همان سال مجموعه توران از طرف یونسكو عنوان ذخیرگاه زیستكره را نیز دریافت كرد سپس در سال ۱۳۸۱ قسمت‌های مركزی این مجموعه به پارك ملی ارتقا یافت .
منطقه حفاظت شده توران یا خارتوران شامل سه محدوده حفاظت شده است كه علاوه بر منطقه حفاظت شده قسمت اعظم مساحت، پناهگاه حیات وحش در قسمتی از شرق و پارك ملی در میانه را نیز دربردارد. پارك ملی ۸٪، پناهگاه حیات وحش ۱۷٪ و منطقه حفاظت شده ۷۵٪ از كل مساحت منطقه را تشكیل می‌دهد.
خارتوران پس از پناهگاه حیات وحش نایبندان درطبس لقب دومین مجموعه حفاظت شده وسیع ایران را با خود یدك می‌كشد .
پارك ملی و پناهگاه حیات وحش توران با وسعت ۱۰۰۰۰۰۰ هكتار، همچنین یكی از ۱۱ذخیره‌گاه زیستكره در ایران است .
پارك ملی توران در منتهی‌الیه شرقی استان سمنان و در جنوب شرقی شهرستان شاهرود جای دارد و قسمت كوچكی از بخش شرقی آن در سبزوار استان خراسان رضوی قرار گرفته‌است این مجموعه در ضلع جنوبی جاده تهران- مشهد، شرق دهستان طرود، غرب دهستان زمان‌ها و شمال شرقی كویر مركزی ایران واقع شده‌است. منطقه‌ای كه از ۳ دشت بسیار وسیع تشكیل شده‌است. در واقع ۳ رشته كوهی كه شامل قله ۲۲۸۱ متری شتركوه در غرب، ۲۲۶۵ متری قلعه بالا در شمال غرب و ۲۴۱۱ متری پیغمبر میشود.از جمله مناطق مهم این منطقه میتوان به ابنیه تاریخی هیزمی تپه زمان اباد , شهر تاریخی نور , شهر تاریخی خوار یا به اصطلاح عامیانه مردم منطقه خورو , روستای كلاته مطهری و كلاته ری با قدمتی بالغ بر ۴۰۰۰ سال , كوه پیغمبر و…. ابنیه بسیار باارزش دیگری اشاره كرد كه متأسفانه مورد كم لطفی اداره میراث فرهنگی قرار گرفته‌است.
به گفته دكتر رضا علوی وبا كمك مهندس جلینی این منطقه می‌تواند بقایای ایالت توران قدیم باشد البته با توجه به وجود مقبره سهراب پسر رستم در شهر سبزوار این نظریه می‌تواند قوت گرفته و جز نظریه‌های علمی قرار بگیرد .
در توران ۴۱ گونه پستاندار، ۱۶۷ گونه پرنده، ۴۲ گونه خزنده و ۲ گونه دوزیست شناسایی شده‌اند كه شاخصترین آن‌ها همان یوزپلنگ آسیایی و گورخر ایرانی هستند. خارتوران در كنار منطقه حفاظت شده بهرام گور در استان فارس آخرین پناهگاه گورخر است. حیوانی كه در گذشته‌های دور تقریباً در دو سوم خاك ایران و چند كشور همسایه زندگی می‌كرد. در سال ۱۳۵۶ جمعیت گورخر در كل ایران حدود ۶هزار رأس و در خارتوران بیش از ۲هزار رأس سر شماری شده بود، اما در سال ۱۳۸۹ اداره محیط زیست استان سمنان جمعیت آن را ۱۴۹ رأس اعلام كرده‌است.
اهمیت خارتوران با نگاهی به تنوع جانوری و گیاهی آن بیشتر روشن‌تر خواهد شد.
خارتوران همچنین احتمالاً بیشترین تعداد یوزپلنگ را هم بین مناطق مختلف ایران در خود جای داده‌است. به جز این‌ها غزال ایرانی (آهو)، جبیر، پلنگ ایرانی، سیاه‌گوش، گوسفند وحشی، كل‌وبز، گربه شنی، گربه دشتی، گربه پالاس (از انواع نادر گربه‌سانان در ایران)، كفتار راه‌راه، گرگ، شغال زرد، روباه قرمز و شاه روباه از پستانداران شاخص این ناحیه هستند.
از پرندگان پارك ملی توران هم میتوان به هوبره، كبك، تیهو، بلدرچین، چاخ‌لق، كبوتر چاهی، قمری، دم‌جنبانك ابلق، سبزه‌قبای هندی، باقرقره، سهره سبز، سهره صورتی، چكاوك كاكلی، سنگ‌چشم دم‌سرخ، انواع گنجشك، اردك بلوطی و حواصیل و انواع پرندگان شكاری مانند بحری، دلیجه، عقاب طلایی، عقاب دشتی، شاه‌بوف، مرغ حق، دال، كركس مصری، قرقی و انوع سارگپه اشاره كرد. این منطقه از بهترین زیستگاه‌های زاغ بور نیز به‌شمار می‌رود. زاغ بور تنها پرنده بومی انحصاری ایران است كه در كنار بوته‌های قیچ زندگی می‌كند.
از خزندگان شاخص خارتوران هم به جز انواع سوسمار و آگاما میتوان به بزمجه بیابانی، لاك‌پشت مهمیزدار، كفچه مار، افعی شاخ‌دار، مار زنگی و انواع مارهای جعفری اشاره كرد .
از جمله پوشش گیاهی این منطقه نیز میتوان به قیچ , درمنه , كاروان كش , خار شتر , گون , گز , تاغ اشاره كرد .
پوشش گیاهی خارتوران بخاطر اقلیم خشك و خاصی كه دارد از قیچ، خارشتر، گون، گز، تاغ و كاروان‌كش تشكیلی میشود و بجز در اطراف قنات‌ها و چاه‌ها خبری از سرسبزی و درخت نیست .
راحت‌ترین راه دسترسی به كویر خارتوران از طریق اتوبان شماره ۴۴ كه شهرهای مشهد و سمنان را به یكدیگر متصل می‌كند و رفتن به شهر بیارجمند است. از شاهرود تا بیارجمند ۱۲۵ كیلومتر رانندگی در پیش خواهید داشت و باید پس از پشت سر گذاشتن شهر میامی از اتوبان خارج شده و وارد جاده‌ای فرعی بسوی بیارجمند شوید. از بیارجمند بایر مسیری ۲۰ كیلومتری را به سمت روستای خان‌خودی طی كنید.
روستای خان‌خودی جاییست كه باید یكی از دو مقصد اصلی سفر را در آن انتخاب كنید، سفر به روستای قلعه‌بالا در نزدیكی خان‌خودی و یا طی كردن مسیری ۷۰ كیلومتری كه شما را به روستای احمد‌آباد و رضا‌آباد خواهد رساند. انتخاب بین این دو مسیر به زمانی كه برای سفر در اختیار دارید بستگی دارد و هركدام از روستاهای منطقه جاذبه خاص خودشان را دارند. اما برای دیدن رمل‌های شنی و تپه‌های بزرگ عاری از هرگونه خار و خاشاك باید به احمد آباد و از آن‌جا به رضا آباد بروید .
