خانقاه نعمت اللهی مشهد یكی از اصیل ترین و قدیمی ترین خانقاههای خراسان است كه در فهرست میراث فرهنگی كشور به ثبت رسیده است .این خانقاه اثری تاریخی مربوط به اواخر دوره قاجار – اوایل دوره پهلوی است و در مشهد، خیابان شیرازی، كوچه حاج هاشم، جنب هتپه طبرستان واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۷ بهمن ۱۳۸۲ با شمارهٔ ثبت ۱۰۹۱۴ به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
واژه خانقاه را در برخی از منابع به‌صورت واژه‌ای مركب از واژه «خوان» به‌معنای خانه و كاروانسرا یا به‌صورت خوان به معنای سفره، طبق و ایوان و پسوند «قاه» (گاه) به‌معنی جا و مكان تلقی كرده‌اند. در تعریفی جامع و به‌دست‌آمده از منابع متعدد تصوف و در اصطلاح صوفیه، خانقاه مكانی برای اقامت و عبادت صوفیان مقیم و مسافر كه در آنجا بـه تعلیم مبانی دین و اصول طریقت مشغول بوده‌اند، در نظر گرفته می‌شد. آن‌ها در این مكان به اصول تصوف شامل ریاضت، مراقبت و تهذیب نفس و اخذ مبانی آن از حدیث، تفسیر و كلمات مشایخ می‌پرداختند.
همچنین از خانقاه به‌عنوان مكانی مقدس یاد شده است كه در برخی موارد بیماران جهت درمان و دریافت دارو مراجعه می‌كردند و شفا می‌یافتند. علاوه‌بر این مفاهیم، در بعضی از متون تاریخی و عرفانی ایران آمده كه خانقاه پدیده‌‌ای اجتماعی بوده و در برخی از مواقع پناهگاه درماندگان و آوارگان جنگ محسوب می‌شده است. آوارگانی كه هیچ‌كدام از طرفین جنگ آنان را قبول نداشتند، به خانقاه پناه می‌بردند.
درمورد قدمت و سال ساخت بنا اطلاع دقیقی در دست نیست. اما مالك آن از حدود ۹۰ سال پیش مشخص است. این بنا منزل مسكونی نایب التولیه عرب بوده است كه تولیت آستان قدس رضوی را در آن زمان در اختیار داشته است. آقای محمدهاشم پاسبان‌دولت‌شاهی، رئیس وقت تشریفات آستان قدس رضوی، ساختمان را در حدود سال ۱۳۶۰ هجری‌قمری مصادف با ۱۳۱۸ هجری‌خریداری كرده است. آقای دولت‌شاهی ساختمان را جهت استفاده خانقاه خریداری كرده و از آنجا كه مرید آقای وارسته، ایل‌خان بختیاری بوده است، سندها به‌نام ایشان موجود است. زیلوهای بافته‌شده برای خانقاه كه هم‌اكنون نیز موجودند، به‌تاریخ ۱۳۶۴ هجری‌قمری منقوش‌اند. از همان زمان ساختمان به‌نام سلسله نعمت اللهی منور علی شاهی وقف خاص گردیده است.
بعد از آقای وارسته شیخ خانقاه، جناب آقای قوام‌شهیدی ساختمان را در اختیار داشته كه تقریبا مصادف با سال‌های ۱۳۲۰ هجری‌شمسی بوده است. بعد از ایشان، آقای سینایی در سال ۱۳۳۶ به‌عنوان شیخ در خانقاه انتخاب شده‌اند. در سال ۱۳۶۶ شیخ خانقاه تعویض شده است و آقای وظیفه‌دان از آن سال تاكنون به‌عنوان شیخ در خانقاه مشغول هستند. به لحاظ هم‌دوره‌بودن با سلسله‌های حكومتی، این بنا مربوط به سال‌های آخر حكومت قاجاریه است.
مالكیت بنا در حال حاضر به‌صورت وقف است و زیرنظر اداره اوقاف اداره می‌شود. طبق توافق انجام‌گرفته، این بنا استفاده خانقاه دارد و آقای سیدرحمت‌الله وظیفه‌دان به‌عنوان شیخ خانقاه این بنا را در اختیار دارد و در صورت درخواست بازدید، باید هماهنگی‌های لازم با ایشان صورت گیرد.
معماری خانقاه نعمت اللهی
معماری خانقاه‌ها عموما از كاركردهای تربیتی، اجتماعی و عبادی برخوردار بوده است. این معماری به‌طور معمول از یك طرح كلی و یكپارچه پیروی می‌كند. اغلب خانقاه‌ها به‌صورت مسجد ساخته می‌شدند و چند بخش شامل یك تالار بزرگ داشتند (مكانی كه جهت برگزاری مراسم عبادت، خواندن اذكار دسته‌جمعی، به‌پاداشتن نماز‌جماعت، گردآمدن جهت صرف غذا، اجرای مراسم خرقه‌پوشاندن، تشكیل مجالس و انجام رقص صوفیانه و یا نشستن شیخ با اصحاب خویش استفاده می‌شد) و به این قسمت جماعت‌خانه گفته می‌شد. قسمت دیگر شامل حجره یا اتاق‌های متعدد بود كه به پیر، خادمان، دراویش و سایر مهمانان اختصاص می‌یافت.
علاوه‌بر این فضاها، عموما خانقاه یك حمام، آشپزخانه و چند انبار داشت. هریك از این خانقاه‌ها یك كتابخانه بزرگ یا كوچك نیز داشتند كه كتاب‌هایش را موسس آن مكان یا سایر مردم، با هدف بهره‌مندی عموم وقف كرده بودند. در اكثر موارد، موذن مـسجد یا مسئول امور مدرسه و خانقاه حفاظت آن را بر‌عهده داشت و به طلبه‌ها كتاب امانت می‌داد.
خانقاه نعمت‌اللهی در دو طبقه، به‌صورت زیرزمین و طبقه فوقانی ساخته شده است. پلان این بنا ساده و از تركیب عناصر مستطیلی به وجود آمده است. فرم كلی بنا مستطیلی كشیده است كه در طرفین این مستطیل در عرض پیش‌آمدگی دارد. ایوان در جلوی بنا به طول ۱۰ متر و عرض حدود ۵/۲ متر راه اصلی ورودی به ساختمان است.
مصالح این بنا از خشت خام در مركز دیوارهای عریض و آجر قالب‌خورده در رویه دیوار تشكیل شده است. سقف‌ها از جنس چوب است كه در طبقه فوقانی از آكاسیف به‌عنوان سقف كاذب استفاده شده است. سقف زیرزمین در چند قسمت چوبی است و در قسمت‌هایی سقف‌هایی قوسی‌شكل در دهانه‌های كوچك‌تر وجود دارند. سقف زیرزمین اصلی نیز در گذشته به‌صورت قوس با دهانه ۱۴/۴ متری بوده كه به‌دلایل نامعلومی در دوره پهلوی با آهن و طاق ضربی جایگزین شده است.
در نمای اصلی (جنوبی) آجرهای تزیینی به كار رفته است. در دیوارها در ردیف پایین از چوب و در قسمت بالا از گچ استفاده شده است. درها و پنجره‌ها همگی از جنس چوب‌اند. پنجره‌های نمای اصلی بهعلت فرسودگی با پنجره فلزی جایگزین شده‌اند. سقف بنا به‌صورت مسطح بوده كه در حدود سال ۱۳۴۹ شیروانی شده است. بعضی از پنجره‌ها در طرفین و پشت بنا بهعلت اضافه‌شدن بناهای همسایه كور شده یا به‌صورت طاق درآمده‌اند. پله‌های ارتباطی داخل طبقات در حدود سال ۱۳۶۴ پوشانده شده‌اند. البته پله‌ها موجودند، اما راه ارتباطی در قسمت سقف كور شده است.
نمای اصلی خانقاه نعمت اللهی به‌وسیله آجرهای خاص برجسته نارنجی‌رنگی به‌صورتی چشم‌نواز تزیین شده است. این آجرچینی با اشكال هندسی خاصی صورت گرفته و گاهی كنار پنجره‌ها از بریده‌كاشی نیز استفاده شده است. در قسمت ایوان، گچ‌بری‌های زیبایی وجود دارد كه چندین بار رنگ شده‌اند. در قسمت زیرزمین تمام فضاها در حال حاضر به‌عنوان انبار مورد استفاده قرار می‌گیرند، اما در گذشته و در ابتدای ساخت بنا به‌احتمال قوی كاربرد مسكونی داشته‌اند و مدتی به‌عنوان آشپزخانه و انبار سوخت نیز از آن‌ها استفاده شده است.
این بنا در طول عمر خود دچار دخل و تصرفاتی نیز شده است. طبقه بالا، پنجره‌های كناری بهعلت ساخت بناهای جدید پوشانده شده‌اند. پنجره‌های نمای اصلی نیز تعویض شده‌اند. سقف اصلی زیرزمین كه به‌صورت قوس بوده با آهن و طاق ضربی جایگزین شده است. كف‌سازی محوطه باعث گرفتگی بعضی از نورگیرها شده است. فضاهای زیرزمین در سمت چپ به‌وسیله تیغه جدا شده و پله های ارتباطی داخلی كور شده است. در طبقه فوقانی یك ردیف كاشی‌كاری به‌صورت كتیبه در زیر گچ‌بری‌های جمع‌خانه اضافه و سقف كاذب ایجاد شده است. بام مسطح ساختمان به‌صورت شیروانی درآمده است. نمای اصلی به‌ارتفاع ایوان، دیوار روكش سیمانی‌شده دارد. در جمع‌خانه آقایان پنجره وسط نمای پشتی كور شده و یك شومینه و طاق به‌جای آن به وجود آمده است. به‌غیراز تغییر و تعمیرات مذكور مورد دیگری مشاهده نمی‌شود.
اگر به شیوه زندگی درویش‌مسلكان و صوفیان علاقه دارید و آشنایی با رسوم و فرهنگ‌های مختلف و نمودهای عینی آن‌ها برای شما جذاب است، خانقاه نعمت اللهی یكی از بهترین مكان‌هایی است كه می‌توانید در آن ردی از هویت تاریخی و اصالت فراموش‌نشدنی سرزمینمان را پیدا كنید.
