عصارخانه شاهی

عصارخانه شاهی یك عصارخانه تاریخی در شهر اصفهان است كه در سال ۱۰۲۱ هجری قمری هم‌زمان با احداث بازار بزرگ قیصریه و مدرسه ملا عبدالله به دستور شاه عباس اول ساخته شده‌ است. در حال حاضر مساحت عصارخانه ۳۸۰ متر مربع است ولی در گذشته مساحت اصلی آن ۱۸۰۰ مترمربع بوده كه اكنون مكان‌هایی مانند شترخان، بارانداز و ورودی بازرگانان از بین رفته است و فقط یك تیرخانه و دو انبار تو در تو در بخش شرقی تیرخان، در دو طبقه باقی مانده است در محل بارانداز عصارخانه هم اكنون پاساژ طلافروشان قرار دارد. این عصارخانه در یك طبقه با ارتفاع حدود ۱۱ متر و سه فضای گنبدی شكل با مقطع كجاوه ایجاد شده‌ است كه سقف‌ها به سبك طاق و چشمه و نورگیرهای سقف، روشنایی عصارخانه را تأمین می‌كنند، دلیل ساخت سقف گنبدی شكل به دلیل خنك نگه داشتن محل برای نگه‌داری روغن موجود در عصارخانه بوده‌ است. موزه عصارخانه شاهی در سال ۲۰۱۷، به عنوان برترین موزه كوچك كشور، نشان جهانی ایكوم(كمیته ملی موزه‌های ایران) را دریافت نمود.

معماری عصارخانه ی شاهی در اصفهان در یك طبقه با ارتفاع حدود یازده متر و ۳ فضای گنبدی شكل با مقطع كجاوه ایجاد شده است كه سقف‌ ها به سبك طاق و چشمه و نورگیرهای سقف، روشنایی عصارخانه را تأمین می‌ كنند، دلیل ساخت سقف گنبدی شكل به دلیل خنك نگه داشتن محل برای نگه‌ داری روغن موجود در عصارخانه بوده است. دیوارها و سقف خشتی بدون كاربندی، قاب‌ سازی، تزئینات و پنجره ساخته شده است، فضای اصلی دارای پنج قسمت پیشخوان، بارانداز، شترخوان، گرم‌خانه و تیرخانه بوده است.

دیوارها و سقف خشتی و به دلیل كاربری آن بدون كاربندی، قاب‌ سازی، تزئینات و پنجره ساخته شده است، فضای اصلی عصارخانه شاهی اصفهان دارای پنج قسمت پیشخوان، بارانداز، شترخوان، گرم‌ خانه و تیرخانه بوده است. دانه‌ های روغنی كه در این عصارخانه به كار می‌ رفته و مورد روغن كشی قرار می‌ گرفته معمولاً كنجد، پنبه دانه، خشخاش، آفتاب گردان بوده است.

از سال ۱۳۴۰ تا سال ۱۳۴۹ در عصارخانه شاهی اصفهان، برای حركت دادن تیر بزرگ و چرخش سنگ آسیاب، از موتور برق استفاده شده و بعد از آن زمان، به دلیل صنعتی شدن این حرفه و وجود تجهیزات مكانیزه، ادامه كار مقرون به صرفه نبوده و عصارخانه به مدت ۳۰ سال تعطیل شده است؛ تا اینكه در سال ۱۳۷۹ سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان، عصارخانه را از مالك اعیانی آن خریداری و از سال ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۲ اقدام به مرمت و ساماندهی آن نموده است و به عنوان موزه مورد بازدید مردم و گردشگران قرار دارد.

كتاب عصارخانه شاهی از سوی موزه عصارخانه شاهی به سه زبان فارسی، انگلیسی و عربی از سوی سعید سیاحیان خلاصه وگرد آوری شده و در سال ۹۵ به چاپ رسیده است. این كتاب به بررسی كاركرد مختصر عصارخانه‌ ها و معرفی موزه عصارخانه شاهی می‌پردازد، معرفی قسمت‌های مختلف عصارخانه، دانه‌های روغنی و كاربردشان در مصارف مختلف از دیگر بخش‌های این كتاب است.

آدرس :میدان نقش جهان ، جنب ورودی بازار قیصریه ، بازار قنادها ، بازار عصاری ( پاساژ امین ) ، موزه عصارخانه شاهی

تاریخچه عصارخانه شاهی

از سال ۱۳۴۰ تا سال ۱۳۴۹ برای حركت تیر بزرگ و چرخش سنگ آسیاب، از موتور برق استفاده شد و بعد از آن، به‌دلیل صنعتی شدن این حرفه و وجود تجهیزات مكانیزه، ادامه كار به‌صرفه نبود و عصارخانه به‌مدت ۳۰ سال تعطیل شد. در سال ۱۳۷۹، سازمان نوسازی و شهرداری اصفهان، عصارخانه را از مالك خریداری و در حدود دو سال آن را مرمت كرد. سپس آن را به‌عنوان موزه در اختیار مردم و گردشگران قرار داد.

عصارخانه شاهی از سال ۱۳۹۲ به‌عنوان اولین پایگاه تخصصی مطالعات فرهنگ عامه در كشور، فعالیت می‌كند و از سال ۱۳۹۵ طرح تاریخ شفاهی مشاغل سنتی اصفهان را در دست گرفته است. در این مركز كارگاه‌های تاریخ شفاهی نیز برگزار می‌شود. بدین شكل این عصارخانه به موزه‌ای كوچك تبدیل شد و در سال ۲۰۱۷ نشان جهانی ایكوم (كمیته ملی موزه‌های ایران) را به‌عنوان برترین موزه كوچك كشور از آن خود كرد.

معماری عصارخانه شاهی

عصارخانه شاهی دارای مساحتی حدود ۳۸۰ متر مربع است و شامل بخش‌های مختلفی نظیر پیشخوان، بارانداز، شترخان، گرم‌خانه و تیرخانه می‌شود. مساحت این عصارخانه در گذشته حدود ۱۸۰۰ متر مربع بود كه در حال حاضر مكان‌هایی مانند شترخان، بارانداز و ورودی بازرگانان از بین رفته‌اند و فقط یك تیرخانه و دو انبار تو در تو در بخش شرقی تیرخانه، در دو طبقه باقی مانده‌اند. محل بارانداز عصارخانه هم‌اكنون در پاساژ طلافروشان قرار دارد.

این عصارخانه در یك طبقه با ارتفاعی حدود ۱۱ متر و سه فضای گنبدی شكل با مقطع كجاوه ایجاد شده است كه سقف‌ها به سبك طاق و چشمه است و نورگیرهای سقف، روشنایی عصارخانه را تامین می‌كنند. ساخت سقف گنبدی به‌منظور حفظ خنكی محل برای نگهداری روغن بوده است. دیوارها و سقف خشتی بدون كاربندی، قاب‌سازی، تزیینات و پنجره ساخته شده‌اند. 

عصارخانه‌ها در گذشته چندین در ورودی داشتند كه هر در مختص گروهی بوده است؛ مثلا یك در برای ورود مشتری و دیگری مخصوص ورود كارگران. هم‌‌اكنون نیز می‌توان این درها را در عصارخانه شاهی مشاهده كرد. 

روغن‌كشی در عصارخانه شاهی

در مرحله اول دانه های روغنی را پاك می‌كردند و دانه‌هایی را كه نیاز به بو دادن داشت، بو می‌دادند. محل بو دادن در طبقه دوم عصارخانه بوده است. بعد از بو دادن دانه‌ها، پوست آن‌ها گرفته و وارد مرحله آسیاب سنگی می‌شد. در قدیم از شتر نر، اسب یا گاو استفاده می‌كردند تا سنگ بارمالی را به حركت درآورد. حركت حیوان سبب می‌شد دانه‌های روغنی خام زیر بار سنگ آرد شوند. سپس مواد آرد شده را به محل دیگری می‌فرستادند و با آب مخلوط می‌كردند تا خمیر شود و سپس خمیر را در سبدهای ضخیمی به نام كوپی كه از جنس گیاه بود، می‌ریختند و به تیرخانه ارسال می‌كردند. این سبدها نقش تصفیه‌كننده را داشتند.تیرخانه بخش اصلی عصارخانه بود كه روغن‌گیری در آن انجام می‌شد. این مكان از دو تیر قطور بزرگ از جنس چوب چنار، قرقره و اهرم چوبی، چاهی به اسم تیلویه و دیوار اسپر تشكیل می‌شد. كف تیلویه ناودان و خمره‌ای برای ذخیره روغن قرار داشت و دیوار اسپر با ضخامت پنج متر از كلاف‌های چوبی ساخته شده بود. بعد از اتمام روغن‌گیری، روغن‌ها به خمره‌های بزرگ منتقل می‌شدند و خمره‌ها در انبار و داخل دیوار نگهداری می‌شدند. 

دانه‌های روغنی كه در عصارخانه شاهی به كار می‌رفتند، معمولا كنجد، پنبه‌دانه و آفتابگردان بودند.

موزه عصارخانه شاهی

عصارخانه شاهی اصفهان یادگاری تاریخی و اقتصادی از عصر صفوی به شمار می‌آید و سندی است بر صنعتی بودن اصفهان در عصر صفوی. امروزه موزه این عصارخانه بسیار زیبا طراحی شده است و با ورود به آن می‌توان به‌راحتی عصارخانه را در حال فعالیت تصور كرد. وجود مجسمه‌های در حال كار در عصارخانه تاثیر قابل‌توجهی روی تجربه بازدیدكنندگان می‌گذارند. همچنین مجسمه شتری در این عصارخانه دیده می‌شود كه در حال انجام كار است.

برای اطلاعات بیشتر می‌توانید كتاب عصارخانه شاهی از سعید سیاحیان را مطالعه كنید.

ساعات بازدید و بلیط عصارخانه شاهی

از شنبه تا سه‌شنبه، در ساعات ۹:۳۰ تا ۱۷ و در روزهای چهارشنبه و پنجشنبه در ساعات ۹:۳۰ تا ۱۶ می‌توانید از عصارخانه شاهی دیدن كنید. این مجموعه روزهای جمعه و تعطیلات رسمی فعالیت ندارد. بهای بلیط (۱۳۹۹) عصارخانه شاهی اصفهان پنج هزار تومان است.