كاروانسرای دیر گچین قم، یكی از بزرگ‌ترین كاروانسراهای ایران، بر سر راه جاده تاریخی ری به قم در مركز پارك ملی كویر قرار دارداسم‌های دیگه این كاروانسرا ۱۸۰۰ ساله دیر كاج، دژ كردشیر و دیر الجص است. دیرالجص در زبان عربی به معنای دیر گچی است و چون ملات اصلی كاروانسرا را گچ تشكیل داده، آن را دیر الجص یا امروزه دیر گچین می‌نامند. ویژگی‌های منحصربه‌فرد این اثر باعث شده آن را «مادر كاروانسراهای ایران» بنامند.
دلیل اصلی آن هم مجهز بودن آن به تمام آنچه مسافران نیاز داشتند است كه از آن جمله می‌توان به مسجد، آسیاب، حمام و توالت اشاره كرد. دیر گچین در بخش مركزی شهرستان قم، ۸۰ كیلومتری شمال شرقی شهر قم (كیلومتر ۶۰ بزرگراه گرمسار)، و ۳۵ كیلومتری جنوب غربی ورامین واقع شده‌است. سازمان میراث فرهنگی این كاروانسرا را در تاریخ ۱ مهر ۱۳۸۲ با شمارهٔ ثبت ۱۰۴۰۸ به فهرست آثار ملی ایران افزود. پس از ثبت ملی بنا در ۱۳۸۲ مرمت اضطراری در آن آغاز شد، كه تا سال ۱۳۸۵ ادامه داشته‌است.
تماشای معماری كاروانسراهایی كه روزگاری شلوغ و پر جنب و جوش بودند یكی از جذاب ترین تجربه های سفر به مناطق كویری ایران است. اوج دوران كاورانسرا سازی در ایران به زمان صفوی برمی گردد و كاروانسراهای تاریخی زیادی از آن دوره به یادگار مانده است. سوابق تاریخی عمر این بنا را به ۱۷۵۰ سال پیش نسبت می‌دهند. بخش‌هایی از این عمارت را متعلق به دوران ساسانی می‌دانند. آجرهای قرمز رنگ این كاروانسرا كه با گچ در جایشان محكم شده‌اند، رگه‌های باقیمانده از معماری دوره ساسانی هستند.
كاروانسرای دیر گچین ۱۲ هزار هكتار مساحت دارد و در دوران رونقش، فضایی كافی و مطلوب برای اسكان مسافران داشته است. موقعیت مكانی این كاروانسرا با توجه به مسیر تردد كاروانیان در جاده، مناسب است و درب ورودی اش هم جایگاه مناسبی دارد. در اطراف و بیرون كاروانسرا كوره آجر پزی، آب انبار، و قبرستان نیز وجود دارد كه اگر این‌ها را هم جزوی از كاروانسرا حساب كنیم، آنوقت مساحت كل بنا به ۱۹ هكتار می‌رسد. این كاروانسرا تمامی آنچه كه مورد نیاز مسافران بود را در خود داشت. از مسجد و آسیاب گرفته تا حیات خلوت و حمام و سرویس بهداشتی عمومی.
دیرگچین كاروانسرایی است با پلان منظم چهارایوانی مربعی شكل كه مشتمل بر۴ برج در گوشه‌ها و رئوس ساختمان و ۲ برج نیمه مدور در ورودی بنا كه در بخش جنوبی عمارت قرار دارد.این بنا كه ۱۰۹ متر طول و ۱۰۸ متر عرض داشته و بر لبه دیواره‌های بلند بیرونی آن كنگره‌هایی به چشم می‌خورد كه جنبه دفاعی داشته‌اند.
معماری این بنای زیبا چهارایوانی است كه ۴۴ حجره، حیات خلوت، شاه نشین، ۸ شترخانه، ۲ مغازه نگهداری كالا، مسجد، منظر شاهی و حمام است. اتاق یا حجره مسكونی مشابه در كنار هم قرار گرفته‌اند. حجره‌ها پنجره‌ای ندارند و از یك ورودی كوچك هلالی شكل می‌توان به آنها داخل شد. این بنا دارای چهار برج گرد در گوشه‌ها است و دو برج با قاعدهٔ نیم‌بیضی در دو سوی سردر اصلی قرار گرفته‌اند كه سردر، خود در وسط دیوار جنوبی جای دارد.
نكته‌ی جالبی كه در مورد اتاق‌های این كاروانسرا وجود دارد، آرایش و نحوه‌ی چیدمان عجیب آن‌هاست كه از تركیب و اسلوب شترخوان‌ها و موقعیت ورودی آنها نشأت گرفته و در سایر كاروانسراها شكل دیگری داشته كه در مساحت و ابعاد تشكیل‌دهنده كاروانسراها تأثیر مستقیمی می‌گذاشت. همچنین طاقچه‌های هنرمندانه با تورفتگی و قوس‌های زیبا را در این بنا می بینید كه با ذوق و هنر استادكاران و هنرمندان آن دوران ساخته شده و در انتهای ایوان ورودی كاروانسرا نیز اتاقی وجود دارد كه به نظر می‌رسد شاه‌نشین بوده و مسافران و میهمانان ویژه‌ای از آنها برای استراحت استفاده می‌كردند. همچنین مسجد عمارت در بخش سمت راست ورودی بنا قرار گرفته و قدمت محراب آن نیز به دوران حكومت سلجوقیان باز می‌گردد. دو چاه فاضلاب و آب در كاروانسرا برای تأمین آب سرد حمام تعبیه شده و در قسمت توالت‌ها ۶ چشمه را می بینیم كه سازندگان، آن را توسط یك دیوار از حمام جدا كرده‌اند. یك آب‌بند و قبرستانی متعلق به دوران اسلامی در ضلع جنوب غربی است كه روی قبرهایش را با آجر پوشانده‌اند.
طبق گفته‌های سازمان نظام مهندسی استان قم، دیوار كاروانسرا ضخامتی یك متری، با ارتفاع ۵ و طول ۸۰ متر دارد. این دیوار در هر ضلع، یك مربع ایجاد كرده كه با توجه به تناسبات معماری، مشخص می‌شود كه تا چه اندازه در طراحی و ساخت این بنا فكر شده است.در اطراف كاروانسرا مجموعه عمارت های خشتی زیادی هست كه متعلق به دوران قاجارند. طراحی این عمارات مستطیل و ۲۰۰ در ۳۰۰ متر است و به صورت كاملا منظم در اطراف دیوار خشتی ساخته شده اند.
