مسجد نصیرالملك شیراز از مساجد معروف شیراز است كه در محله گودعربان و خیابان لطفعلی خان زند و در نزدیكی مسجد شاه چراغ قرار دارد. مسجد نصیرالملك كه از جمله بناهای دیدنی دوران قاجار در شهر شیراز و استان فارس است در سال ۱۲۹۳ قمری توسط حسنعلی نصیرالملك ساخته شد. مدت ساخت آن حدود ۱۲ سال و از سال ۱۲۹۳ تا ۱۳۰۵ شمسی به طول انجامیده است. مرمت، حفظ و نگهداری این بنای باشكوه و ارزشمند با رعایت استانداردهای بین‌المللی مرمت آثار تاریخی از سال‌ها پیش آغاز شده است.
مسجد نصیرالملك شیراز دارای حیاط وسیع است كه حوض بزرگ در وسط آن می‌باشد. در سمت شمال حیاط طاق مروارید، در سمت شرق شبستان با هفت ستون سنگی، در سمت جنوب دو گلدسته زیبا و در سمت غرب شبستان اصلی قرار دارد كه دارای دریچه‌های با شیشه های رنگی است.
مسجد نصیر الملك از نظر كاشیكاری و مقرنس كاری از زیباترین مساجد ایران است. مسجد دارای صحن وسیعی می باشد كه در سمت شمال آن قرار دارد. در ورودی دارای طاق نمایی بزرگ است٬ كه سقف آن با كاشی‌های رنگارنگ مزین گشته است. مسجد دارای دو شبستان شرقی و غربی است. شبستان غربی كه پوشش آجری دارد و بیشتر روی آن كار شده و زیباتر است٬ طاق این شبستان روی ستونها سنگی و با طرح مارپیچ روی آن در دو ردیف شش‌تایی و به تعداد ۱۲ عدد به نیت ۱۲ امام قرار گرفته است.
این شبستان دارای ۷ درگاه است كه آن را با ۷ در چوبی با شیشه‌های رنگارنگ به صحن مسجد مرتبط می‌كند. سنگتراشی و تزیین این شبستان الهام گرفته شده از مسجد وكیل شیراز است. طاق و دیوارهای این شبستان با كاشی كاریهای زیبا تزیین شده است. كف آن با كاشی‌های فیروزه‌ای و سقف آن با نقش گل و بوته و آیات قرآنی مزین گشته است. این شبستان در واقع شبستان تابستانه محسوب می‌شود.
مسجد دارای دو ایوان شمالی و جنوبی است كه شبیه هم نیستند و ایوان شمالی زیباتر از ایوان جنوبی است. ایوان شمالی دارای ۳ نیم طاق در ۳ طرف است و از سمت چهارم به صحن راه دارد. این ایوان داری ۴ غرفه است و سقف میانی آن با مقرنس كاری و كاسه سازی پنج كاسه مزین شده است.ایوان جنوبی نیز دارای ۲ گلدسته است و در حیاط آن نیز حوضی مستطیل شكل و سنگی با فواره وجود دارد. در سمت شمالی مسجد طاق نمایی به نام طاق مروارید وجود دارد كه تمام سقف داخل و بیرون آن كاشی كاری رنگارنگ شده است و روی آن آیات قرآنی نوشته شده است. در دو طرف این طاق‌نما ۲ طاق كوچكتر نیز وجود دارد.
در سمت جنوب نیز طاقی وجود دارد كه ارتفاعش كمتر از طاق مروارید است و تمام سطح بیرونی و داخلی آن كاشیكاری شده و سقف آن نیز مانند طاق شمالی مقرنس‌كاری شده است. روی آن نیز دو گلدسته وجود دارد كه در ورودی این دو گلدسته دو طاق نمای كوچكتر در دو طرف طاق اصلی وجود دارد. مسجد نصیرالملك در سال ۱۳۵۸ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۳۹۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
تاریخچه مسجد نصیرالملك
این بنا به دستور میرزا حسن علی خان ملقب به نصیرالملك، كه از اعیان و اشراف شیراز بود، ساخته شد. معماری آن كار محمد حسن معمار بوده است. مدت ساخت آن حدود ۱۲ سال و از سال ۱۲۵۵ تا ۱۲۶۷ خورشیدی به طول انجامیده است. مرمت، حفظ و نگهداری این بنای باشكوه و ارزشمند با رعایت استانداردهای بین‌المللی مرمت آثار تاریخی از سال‌ها پیش توسط موقوفه نصیرالملك به تولیت آقای محمود قوام آغاز شده و همچنان ادامه دارد
توصیف بنای مسجد نصیرالملك
مسجد نصیرالملك از دیدگاه كاشی كاری ارزنده‌ترین مسجد ایران و دیدگاه ساختمان سازی به ویژه كاشیكاری و مقرنس بی‌مانند است مساحت ان ۲۸۹۰ متر مربع و زیر بنای ان ۲۲۱۶ متر مربع است در این مسجد از شیشه‌های رنگی استفاده شده به همین علت ان را مسجد صورتی ایران نیز می‌گویند. مسجد یك سر در ورودی دارد و دو ورودی دیگر ان به كوچهٔ جنوبی و مسجد و به امامزادهٔ جنب آن مرتبط می‌باشد ورودی اصلی مسجد از كاشی هفت رنگ با تزیینات فراوانی از گل سرخ گل زنبق شیراز است. این سردر دارای دو جرز است وهر جرز به سه قسمت تقسیم شده و در بالای آن یك تابلو با كاشی هفت رنگی قرار دارد سردرد با یك فرورفتگی قرار دارد درب چوبی مسجد دارای قابی سنگی با تزیینات اسلیمی و سنگ یك پارچه بزرگ است و روی ان یك قوس پنج وهفت به كار رفته در بالای قاب سنگی یك كتیبهٔ كوچك كه سنگی با شعر شوریده شیرازی و تاریخ ساخت آن با خط نستعلیق آمده است. از ورودی اصلی مسجد وارد هشتی می‌شویم كه با یك پیچ ۹۰ درجه در سمت چپ به راهرویی می‌رسد كه به حیاط مسجد وصل می‌شود این هشتی با اجر ساخته شده وتنها به قرینه در ورودی تابلوی از كاشی نصب گردید كه در پایین این تابلو شعر معروف سعدی و نام معمار ان آماده است.
حیاط این مسجد به شكل چهار گوش است كه در میان ان یك حوض به طول و عرض ۴/۵ _۱۶/۵ متر در مقابل ایوان مسجد احداث شده و دور تا دور ایم مسجد با كاشی هفت رنگ تزیین شده. این مسجد دارای دو ایوان است ایوان شمالی كه با ارتفاع هشت متر ساخته شده و ایوان جنوبی كه فاقد كاربری خاصی می‌باشد به منظور قرینه سازی با ایوان شمالی ایجاد شده. طاق نمای سمت ایوان جنوبی به علت وجود دو در كه یكی به داخل اتاق كوچك ایجاد شده و دیگری به گلدسته‌ها راه دارد تقارن خود را از دست داده‌اند.
این مسجد دو شبستان دارد یكی در غرب و دیگری در شرق. شبستان شرقی یك شبستان زمستانی بوده كه به سمت قبله است همچنین در هوای بسیار گرم تابستان می‌بایست مورد استفاده قرار می‌گرفت كه جهت جلوگیری از تابش مستقیم نور آفتاب و گرم شدن شبستان طراحی شده است. در پشت این شبستان دری است كه به چاه بزرگی باز می‌شود كه به ان گاو چاه می‌گویند این قسمت محل نگهداری حیوان آبكش هدایت گردیده است. شبستان غربی یكی از زیباترین شبستان‌های مساجد ایران است كه با تزیینات كاشی و آجر با نقاشی‌هایی از گل سرخ كار شده بود اما تعمیراتی در حدود ۷۰ سال قبل روی ان انجام شده بود كه كاشی فیروزه‌ای روی ان را پوشاند. ستون‌های مسجد نصیرالملك یكی از زیباترین ستون‌های اماكن تاریخی شیراز است كه با یك سری گلدان شروع می‌شود این شبستان دارای ستون ۶ تائی است كه دو طاق چشمه پوشش سقف را نگه داشته پوشش‌ها از كاربندی ۲۲ است هفت طاق چشمهای در بین دو ستون قرار دارد در انتهای این ردیف و چشمهای كاشی كاری شده به محراب فوق‌العاده زیبا می‌رسیم. بدنه این مسجد عمدتاً اجر است اما معمار برای پرهیز از یكنواختی دیوار كاشی آورده است در شبستان غربی یك محراب بسیار زیبا با ایجاد یك فرورفتگی در بدنه چوبی شبستان ایجاد گردیده. مسجد نصیر الملك معماری ایران در زمان قاجار است كه مانند یك نگین می‌درخشد كه بعد از ان معماری مذهبی دچار افول شد. تمام سقف، داخل و بیرون آن كاشی كاری رنگارنگ شده است و بر روی آن آیات قرآنی نوشته شده است در سمت جنوب طاقی وجود دارد كه ارتفاعش كمتر از طاق مروارید است و تمام سطح بیرونی و داخلی آن كاشیكاری شده و سقف آن مانند طاق شمالی مقرنس‌كاری گشته است در پایان نام محمد حسن معمار و محمدرضا كاشی پز كه از معماران و سازندگان بنا بوده‌اند و نیز تاریخ شروع آن در ۱۲۹۳ ه. ق؛ و اتمام آن در ۱۳۰۵ ه.ق. ذكر شده است.[۱]
مسجد نصیرالملك دارای صحن وسیعی می‌باشد كه در سمت شمال مسجد قرار گرفته است. در ورودی دارای طاق نمایی بزرگ است، كه سقف آن با كاشی‌های رنگارنگ مزین گشته است. درهای ورودی این مسجد، دو در بزرگ چوبی است كه در بالای آن بر روی سنگ مرمر شعری از شوریده شیرازی به مناسبت سازنده مسجد و سال اتمام آن نوشته شده است. مسجد دارای دو شبستان شرقی و غربی است. شبستان غربی كه پوشش آجری دارد و بیشتر بروی آن كار شده و زیباتر است٬طاق این شبستان بر روی ستونها سنگی و با طرح مارپیچ بر روی آن در دو ردیف شش‌تایی و به تعداد دوازده عدد به نیت «دوازده امام» قرار گرفته است و همچنین این شبستان دارای هفت درگاه كه آن را به صحن مسجد مرتبط می‌كند، با هفت در چوبی با شیشه‌های رنگارنگ می‌باشد. سنگتراشی و تزیین این شبستان الهام گرفته شده از مسجد وكیل شیراز است. طاق و دیوارهای این شبستان با كاشی كاریهای زیبا تزیین شده است. كف آن با كاشی‌های فیروزه‌ای و سقف آن با نقش گل و بوته و آیات قرآنی مزین گشته است. این شبستان در واقع شبستان تابستانه محسوب می‌شود.
شبستان شرقی كه به زیبایی شبستان غربی نیست، شبستان زمستانه به حساب می‌آید، دارای هفت ستون بدون طرح و ساده است و در یك ردیف در وسط قرار گرفته‌اند. در جلوی شبستان شرقی، ایوانی قرار گرفته كه با هشت طاق نما از حیاط مجزا گشته است. در ان شبستان دری وجود دارد كه به یك چاه آب گشوده می‌شود. همچنین در این مكان یك حوضچه و یك دالان نیز موجود است. هر دو شبستان بر خلاف معمول به خاطر جهت گیری ساختمان قبله در امتداد محور قبله واقع شده‌اند. در دالان شمالی سنگ نوشته‌ای وجود دارد كه شعر زیر از سعدی بر روی آن حك شده است:
غرض نقشی است كز ما بازماند كه هستی را نمی‌بینم بقایی
مگر صاحبدلی روزی به رحمت كند در حق استادان دعایی
مقرنس‌كاری مسجد نصیرالملك
مسجد نصیرالملك دارای دو ایوان شمالی و جنوبی است كه شبیه هم نیستند و ایوان شمالی زیباتر از ایوان جنوبی است. ایوان شمالی دارای سه نیم طاق در سه طرف است و از سمت چهارم به صحن راه دارد، همچنین این ایوان داری ۴ غرفه است و سقف میانی آن با مقرنس كاری و كاسه سازی پنج كاسه مزین گشته است. ایوان جنوبی نیز دارای دو گلدسته است و در حیاط آن نیز حوضی مستطیل شكل و سنگی با فواره وجود دارد.
سقف پنج كاسه‌ای
در سمت شمالی مسجد، طاق‌نمایی به نام طاق مروارید وجود دارد، كه تمام سقف، داخل و بیرون آن كاشی كاری رنگارنگ شده است و بر روی آن آیات قرآنی نوشته شده است و در دو طرف این طاق نما دو طاق كوچكتر نیز وجود دارد. در سمت جنوب نیز طاقی وجود دارد كه ارتفاعش كمتر از طاق مروارید است و تمام سطح بیرونی و داخلی آن كاشیكاری شده و سقف آن نیز مانند طاق شمالی مقرنس‌كاری گشته است. بر روی آن نیز دو گلدسته وجود دارد كه در ورودی این دو گلدسته دو طاق نمای كوچكتر در دو طرف طاق اصلی وجود دارد.
كاربری مسجد نصیرالملك
مسجد نصیرالملك اثرگذارترین پایگاه در فرهنگ و مكتب اسلامی است و با ورود اسلام به ایران و همچنین فارس نقش مسجدها پر رنگ شده و كاربری مذهبی داشته است.
وضعیت موجود مسجد نصیرالملك
مرمت و نگهداری این بنای باشكوه با رعایت استانداردهای بین‌المللی از سال‌ها پیش آغاز شده. مسجد دارای دو دوره تعمیرات می‌باشد یك دوره مربوط به خودرو در ۷۰ سال قبل كه بجز تعمیره پوشش كف تعمیر دیگری نداشته تعمیر دوم از سال ۱۳۷۰ آغاز و تا سال ۱۳۸۵ ادامه داشته است امروز هم تعمیراتی در مسجد در حال انجام شدن است هزینهٔ آن از درآمد موقوفات مسجد به وسیلهٔ ادارهٔ كل اوقاف و امور خیریه فارس هم اكنون نیز توسط موقوفه نصیرالملك تحت نظاره ادارهٔ بقای متبركه و امور دینی فرهنگی ادارهٔ كل تأمین می‌شود. مرمت آثار تاریخی در بخش‌های گوناگون عبارتند: از مقاوم‌سازی پی ساختمان، ایجاد كانال دفع نم، مقاوم‌سازی و دوخت و دوز ترك‌ها، مقاوم‌سازی پوستهٔ اصلی ایوان شمالی، نوسازی‌های كانالهای دفع آب، تعمیرات كامل بدنه داخلی.[۲]
وضعیت موجود مسجد نصیرالملك
مرمت و نگهداری این بنای باشكوه با رعایت استانداردهای بین‌المللی از سال‌ها پیش آغاز شده. مسجد دارای دو دوره تعمیرات می‌باشد یك دوره مربوط به خودرو در ۷۰ سال قبل كه بجز تعمیره پوشش كف تعمیر دیگری نداشته تعمیر دوم از سال ۱۳۷۰ آغاز و تا سال ۱۳۸۵ ادامه داشته است امروز هم تعمیراتی در مسجد در حال انجام شدن است هزینهٔ آن از درآمد موقوفات مسجد به وسیلهٔ ادارهٔ كل اوقاف و امور خیریه فارس هم اكنون نیز توسط موقوفه نصیرالملك تحت نظاره ادارهٔ بقای متبركه و امور دینی فرهنگی ادارهٔ كل تأمین می‌شود. مرمت آثار تاریخی در بخش‌های گوناگون عبارتند: از مقاوم‌سازی پی ساختمان، ایجاد كانال دفع نم، مقاوم‌سازی و دوخت و دوز ترك‌ها، مقاوم‌سازی پوستهٔ اصلی ایوان شمالی، نوسازی‌های كانالهای دفع آب، تعمیرات كامل بدنه داخلی.[۲]
