خانه اردكانی (دولابیان) مربوط به اواخر دوره قاجار است. این اثر در تاریخ ۱۱ مرداد ۱۳۸۴ با شماره ثبت ۱۲۳۹۱ به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. خانه تاریخی اردكانی در منطقه مركزی مشهد و در نزدیكی حرم مطهر قرار دارد. اگر دقیق‌تر بخواهیم بگوییم این خانه در بولوار وحدت، وحدت ۲۱ (خیابان شهید سالاری‌مقدم) كوچه صفار‌‌‌هروی (كوچه ساربان‌ها) بن بست دوم سمت چپ، پلاك ۱۲۷ واقع شده است. این اثر در تاریخ ۱۱ مرداد ۱۳۸۴ با شماره ثبت ۱۲۳۹۱ به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسید؛ اما در سال ۱۳۹۱ از فهرست آثار ملی خارج شد.
تاریخچه و وجه تسمیه اثر
بنای منزل اردكانی دارای دو بخش اعیاننشین در ضلع شمالی و جنوبی (زمستان‌نشین و تابستان‌نشین) می‌باشد. توده ضلع شمالی این بنا در سال ۱۲۹۸ هجری شمسی، یعنی حدود یك قرن پیش در اواخر دوران قاجار ساخته شده است. توده ضلع‌جنوبی یا تابستان‌نشین نیز در سال ۱۳۵۱ هجری قمری، حدود ۸۵ سال پیش؛ یعنی اوایل دوران پهلوی اول ساخته شده است.
مالك اولیه بنا حسین اردكانی از تجار معروف مشهد بوده كه پشم، پنبه، روغن و… تجارت می‌كرده است. وی سال‌ها به همراه خانواده‌اش در این منزل زندگی می‌كردند. اردكانی بزرگ در سن ۶۳ سالگی فوت می‌كند و در سال ۱۳۵۳ دولابیان كه از اقوام اردكانی بزرگ است این ملك را از فرزندان وی خریداری می‌كند. دولابیان بعد از خرید ملك از ورثه اركانی به همراه خانواده‌اش در این منزل زندگی می‌كند؛ اما هنوز منزل مورد بحث در بین اهالی محل به اردكانی مشهور می‌باشد.
نوع و توضیحات مالكیت اثر
همان‌طور كه گفته شد مالك اولیه این بنای تاریخی حاج‌حسین اردكانی بوده كه بعد از فوتش ورثه وی در سال ۱۳۵۳هجری شمسی خانه را به دولابیان فروختند و مالكیت كنونی این بنا با خانواده دولابیان می‌باشد.
ویژگی اثر
مهم‌ترین ویژگی منزل اردكانی وجود عناصر اصلی كالبد خانه‌های سنتی ایران در آن می‌باشد كه عبارتند از حیاط مركزی، تابستان‌نشین، زمستان‌نشین، تنورخانه، شاه‌نشین، آب انبار و حوض‌خانه.
كاشی‌كاری‌های بسیار زیبا موجود در نمای ساختمان در بخش مربوط به دوران قاجار از دیگر ویژگی‌های این بنا محسوب می‌شود. ویژگی مهم دیگری كه در این بنا دیده می‌شود، امكان مشاهده تفاوت در سبك معماری و تزیینات با توجه به تفاوت در دوران ساخت دو بخش اعیاننشین شمالی و جنوبی می‌باشد.
مشخصات اثر
ورودی بنا در ضلع شمالی و در یك كوچه بن‌بست قرار دارد. سطح این كوچه از سطح كوچه صفار شاهرودی (كوچه ساربان‌ها) پایین‌تر است. بعد از عبور از ورودی اصلی به فضای كوچكی وارد می‌شویم كه در سمت راست آن آشپزخانه قرار دارد. در سمت چپ نیز دو اتاق به چشم می‌خورد كه اتاق اول مربوط به فرزندان خانواده و اتاق دوم كه اتاق كوچكی است متعلق به آشپز خانواده بوده است. در كنار درب ورودی تعدادی پله وجود دارد كه به طبقه اول می‌رسد. در طبقه اول در سمت راست اتاق سه دری مخصوص پذیرایی از میهمان و در سمت چپ یك اتاق دیگر وجود دارد. این خانه دارای دو قسمت تابستان‌نشین در جنوب و زمستان‌نشین در شمال است. در قسمت زمستان‌نشین پهنای اتاق‌ها كم است و علتش این است كه آفتاب تا انتهای عمق اتاق نفوذ كند و در بخش تابستان‌نشین برعكس می‌باشد.
در طبقه همكف از درب رو به روی درب اصلی وارد حیاط مركزی می‌شویم. در قسمت جنوبی منزل كه همان تابستان‌نشین خانه می‌باشد و ایوان در طبقه اول و سایه‌بانی درطبقه همكف وجود دارد كه از نفوذ نور خورشید به داخل اتاق‌ها جلوگیری می‌كند. در طبقه همكف در سمت راست یك اتاق وجود داردكه محل هیزم بوده و در ضلع غربی اتاق در گذشته یك تنور وجود داشته است.
اتاق دیگری در وسط قرار دارد كه در ضلع جنوبی اتاق، سه انبار برای نگهداری برنج و روغن بوده و حوض‌خانه نیز در كنار این اتاق بوده است. در ضلع شرقی حوض‌خانه آب انباری وجود داشته كه آب حوض از طریق این آب انبار تامین شده است. در حال حاضر این آب انبار تخریب شده و از بین رفته است. طبقه بالای آن هم شامل سه اتاق و ایوانی با چهار ستون چوبی در دو ضلع شرقی و جنوبی و پلكانی برای رسیدن به بام پلكانی كه از طبقه همكف به این طبقه رسیده است، می‌باشد.
در ضلع‌شرقی حیاط چند انبار در طبقه همكف و یك پلكان كه به ایوان ضلع شرقی می‌رسد، وجود دارد. تزیینات بنا در بخش قاجاریه شامل كاشی‌كاری‌های بسیار زیبا در سنتوری‌های بالای پنجره‌ها و قسمت‌های دیگر دیوار‌ها می‌باشد.
كتیبه كاشی كاری شده‌ای در بخش پیش‌آمدگی قسمت زمستان‌نشین قرار دارد كه آیه (انا فتحنا لك فتحا مبینا) و تاریخ ۱۳۵۱ بر آن نقش بسته است. از زمان ساخت و نصب این كتیبه اطلاع دقیقی در دست نیست.
نوع بهره‌برداری اثر
این بنا از زمان ساخت تاكنون به عنوان منزل مسكونی مورد استفاده بوده است.
توضیح دخل و تصرفات انجام شده و مشهود در اثر
خوشبختانه در این اثر مالك دخل و تصرف چندانی انجام نداده است. تنها تغییرات در این بنا مسدود كردن محل یكی از پنجره‌های قسمت زمستان‌نشین با آجر و تكرار این عمل در محل یكی از درب‌های این قسمت و جای‌گذاری دری كوچك‌تر در آن محل بوده است. همچنین سیمان‌كاری دیوارهای نمای ساختمان قاجاری و دیوارهای حیاط در طبقه همكف كه این عمل به علت تخریب‌نما ناشی از نفوذ رطوبت انجام شده است.
وضعیت این خانه تاریخی نسبت به طرح تفصیلی
با بررسی طرح تفصیلی در پهنه پیرامونی این اثر ارزشمند تاریخی، به وضوح می‌توان موقعیت خوب بنا را مشاهده كرد و به این نتیجه رسید كه سازمان میراث فرهنگی،صنایع دستی و گردشگری می‌تواند علاوه بر پیگیری عدم خروج بناهای تاریخی از فهرست آثار ملی، این خانه تاریخی را بار دیگر در این فهرست جای داده و نسبت به حفظ و مرمت آن اقدام نماید.
