قلعه سارویه اصفهان

قلعه سارویه اصفهان یا كهن دژ یا تپه اشرف در اصل یه قلعه با قدمت هفت هزار ساله ، در كناره شمالی زاینده رود واقع شده است كه بیش از هزار و چهارصد سال قبل كتابخانه بزرگی بوده و كتاب های علمی زیادی اونجا نگهداری می شده. با حمله اعراب به ایران این كتابخانه هم ویران می شه و باقی مونده هاش به شكل یه تپه بنام تپه اشرف دیده می شه. این قلعه در كنار پل شهرستان و ضلع شمالی زاینده‌رود قرار دارد. گفته می‌شود در این بنا كتاب‌های زیادی نگهداری می‌شد و در حمله‌ی اعراب به ایران ویران شد و امروزه تنها بقایای آن به صورت تپه‌ای باقی مانده كه مردم آن را تپه‌ اشرف می‌نامند. برخی از تاریخ‌شناسان قدمت این بنا را به تهمورس، سومین پادشاه سلسله‌ی پیشدادیان نسبت می‌دهند. اما برخی دیگر معتقدند این بنا در دوران گشتاسب، از پادشاهان كیانی ساخته شده است. این اثر در ۲۶ ابان ۱۳۷۵ به شماره‌ی ۱۷۷۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. در ادامه با سیری در ایران همراه باشید تا با ویژگی های بیشتری از این قلعه تاریخی در اصفهان آشنا شوید.
برخی از تاریخنگاران بنای سارویه را به تهمورس سومین شاه از سلسلهٔ پیشدادیان نسبت داده‌اند. نویسنده كتاب نسب‌نامه كه در آغاز حكومت سلجوقیان می‌زیسته در رساله‌ای بنام انساب ملوك پارس نوشته:
تهمورس نخست دو بنا و آبادی در این محل نزدیك به یكدیگر طرح كرده و بساخت و نام یكی را سارویه و دیگری را مهرین نهاد و به بازبینی زمان جمعیت و آبادی آن‌جا بسیار شده به یكدیگر پیوست و شهری معتبر گردید . برخی دیگر از تاریخ‌نگاران نیز ساخت آن را به گشتاسپ یكی از شاهان كیانی نسبت می‌دهند. بر پایه این نوشته‌ها، گشتاسپ به وزیر خود جاماسپ كه فرد فرزانه و دانشمندی بوده‌است دستور می‌دهد كه برای نگهداری كتاب‌های موجود كتابخانه‌ای بنا كند كه بسیار استوار باشد. ابن ندیم، نویسنده كتاب الفهرست، اطلاعاتی ارزشمند دربارهٔ كهن دژ را عیناً از كتاب اختلاف الزیجات نوشته ابومشعر بلخی آورده‌است:
ایرانی‌ها پس از این كه بهترین وسیله را برای ثبت و ضبط و نوشتن و نگهداری دانش بدست آوردند برای یافتن بهترین جا و مكان جهت بنیاد كتابخانه و گنجینه كتاب به جستجو پرداختند، جایی كه از زمینلرزه بر كنار و گل آن چسبندگی داشته باشد تا برای ساختمان‌های محكم و پابرجا پسندیده باشد. پس از كنجكاوی بسیار سرانجام شهرستانی كه همه این محسنات را داشت یافتند و آن شهر اصفهان بود. در آن جا هم پس از كاوش نقاط گوناگون شهر، روستای جی را بهترین جا و مكان یافتند. در جی، «كهن دژ» را برگزیدند و در آن جا عمارتی رفیع بنیاد نهادند و آن را «سارویه» نامیدند. مردم از پی بنا به سازنده و پایه‌گذار آن پی بردند زیرا در سالهای گذشته گوشه‌ای از ساختمان سارویه ویران گردید و در آن سُغی دالانی نمایان شد كه با گِل سفت ساروج ساخته شده بود و در آن كتاب‌های فراوانی از نوشته پیشینیان نهاده بودند كه بر پوستِ درخت خدنگ نوشته بودند در دانش‌های گوناگون. شماری از این كتاب‌ها به دست كسی رسید كه در خواندن آن‌ها دانا و توانا بود. در آن‌ها نوشته‌ای از برخی شاهان ایران یافتند كه چنین بود: «به تهمورس شاه كه دوستدار دانش و دانش‌پژوهان بود خبر دادند كه در اثر یك پیشامد آسمانی كه در باختر به پیدایش خواهد پیوست، به چرایی ریزش بارانهای پی در پی، جهانی را آب فرا خواهد گرفت. زمان وقوع آن با گذشتن ۲۳۱ سال و ۳۰۰ روز از آغاز پادشاهی سلسله وی خواهد بود». منجمان تهمورس شاه را بر آن داشتند كه برای پرهیز از زیان و خسارات برآمده از آن توفان چاره‌ای اندیشد و گفتند زیان و خسران آن باران و توفان تا انتهای خاور كشیده خواهد شد. تهمورس شاه، مهندسان را فرمان داد در سراسر ایرانشهر كاوش كنند و جویا شوند جائی را كه از هر نظر برتری داشته باشد، برای ساختمان بنایی برای نگهداری آثارِ دانش برگزیدگان، برگزینند. وی كتاب‌ها را در سارویه اصفهان قرار داد.

سرانجام سارویه
دامنه غربی تپه سارویه، از بقایای كتابخانه سارویه. خیابان مشتاق دوم در امتداد دامنه شمالی دیده می‌شود. در زمان حمله اعراب به اصفهان، ساختمان بیرونی دژ نابود شده‌است. آنگونه كه ابو مشعر بلخی می‌گوید، اعراب به گمان یافتن گنج شروع به تخریب و ویرانی دژ می‌كنند و بسیاری از كتاب‌ها به این روش نابود می‌شود. اما از آنجا كه مخزن كتابخانه در دالان‌های مخفی زیر زمینی بوده‌است، به شماری از كتاب‌ها آسیبی نمی‌رسد تا اینكه در سال ۳۵۰ قمری، بر اثر فروریختن سقف یكی از دالان‌ها، مخزن كتابخانه نمایان می‌شود. به دستور خلیفه بسیاری از این كتاب‌ها بر بار صدها شتر به بغداد منتقل می‌شود و بسیاری دیگر از كتاب‌ها در همان‌جا نابود می‌گردد.

ابوریحان بیرونی نیز گوید:
به روزگار ما، اندركهن دژ جی، شهرستان سپاهان، چون پشته‌هایی شكافتند، خانه‌هایی یافتند پر از بس بار پوست درختی كه ابر كمان و سپر همی پیچیدند و آن پوست توز نامند؛ و ابر آن پوست‌ها نوشته‌هایی نگاشته بودند كه كس نه‌توانست گفتن چیستند، و از چه گویند.

ابن ندیم خود می‌گوید:
یكی از اشخاص ثقه به من خبر داد كه در سال ۳۵۰ هجری سارویه جی دالانی خراب گردید كه جایش معلوم نشد زیرا از بلند بودن سطح آن گمان می‌كردند كه درون آن خالی نبوده و پر است تا زمانی كه آن خود به خود فرو ریخت و در آن كتاب‌های زیادی به دست آمد كه هیچ‌كس نمی‌توانست آن‌ها را بخواند و آنچه من با چشم خود دیدم و ابوالفضل عمید آن‌ها را در سال سیصد و چهل و اندی فرستاده بود كتاب‌هایی بودند پاره‌پاره كه از باروی اصفهان میان صندوق‌هایی بدست آمده و به زبان یونانی بود كسانی كه آن زبان را می‌دانستند مانند یوحنا و دیگران آن را ترجمه كردند و آشكار شد كه نام سربازان و جیره آنان است و آن كتاب‌ها چنان گندزا بودند كه گویی تازه از دباغی درآمده‌اند ولی پس از آنكه یكسال در بغداد ماندند خشك شدند و تغییر كردند و عفونتشان برطرف شد و پاره‌ای از آن‌ها نزد شیخ ابوسلیمان موجود است. گویند سارویه یكی از بناهای محكم باستانی است كه ساختمان معجزه‌آسایی دارد و در مشرق چون اهرام مصر در مغرب از نظر عظمت و اعجاب است.
حمزه اصفهانی در كتاب سنی الملوك الارض و الانبیاء دربارهٔ سارویه اطلاعاتی چنین می‌دهد:
در سال ۳۵۰ هجری قمری قسمتی از بنای اندرونی جی سارویه ویران شد و اتاقی در آن پدید گشت كه در آن اتاق ۵۰ داد كتاب وجود داشت. این كتاب‌ها را روی پوست نوشته بودند و خط آن از خطوطی بود كه تا آن تاریخ مردم چنین خطی ندیده بودند.

معماری
در سازه سارویه، معماری از دوره‌های مختلف تاریخی دیده می‌شود. تازه‌ترین سازه‌ها مربوط به دوران ساسانی است. یافته‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد كه برخی از دیوارهای عظیم دژ، متعلق به دوره ساسانیان است. این دیوارها كه برخی از سنگ‌های تراشیده شده حتی با طولی حدود ۷۵ سانتیمتر تشكیل شده‌است را نوع مصالح سنگ و گچ در حالی تشكیل داده‌است كه بر روی آن‌ها در سده‌های نخستین اسلامی بناهایی با خشت و گل ساخته شده‌است.

وضعیت كنونی
پس از اسلام مسجدی بر روی بخشی از دژ سارویه بنا می‌شود كه یكی از قدیمی‌ترین مساجد این ناحیه به‌شمار می‌رود. اكنون این مسجد مقابل تپه اشرف در خیابان مشتاق قرار گرفته و بخشی از آن در زیر یك مدرسه است. اگرچه تپه اشرف با وسعتی در حدود ۱۲ هكتار بنیانی صخره‌ای دارد اما تا سال‌های دهه ۱۳۳۰ خورشیدی كشاورزان منطقه بر روی خاك محدودی كه از آوار بناهای تپه برجای مانده بود به كشاورزی می‌پرداختند. پس از انجام كاوش در كنار این تپه هم اكنون بر روی آن پیست موتورسواری بنا شده‌است. امیدواریم اطلاعات جامعی درباره قلعه سارویه یا همان تپه اشرف در اختیارتان قرار داده باشیم.
آدرس : اصفهان، كنار پل شهرستان (خیابان سلمان فارسی) و در كناره شمالی زاینده رود

معماری قلعه سارویه

منابع تاریخی، بنای سارویه را در عظمت و اعجاب مانند اهرام مصر دانسته‌اند. اهمیت این دژ برای كشورهای خارجی و شرق‌شناسان نیز از جذابیتی بالایی برخوردار است. در قلعه سارویه، معماری از دوره‌های مختلف تاریخی دیده می‌شود و تغییر سبك معماری در این بنا، به وضوح قابل‌مشاهده است. بنابراین این قلعه  را نمی‌توان به یك دوره خاص اختصاص داد. تازه‌ترین سازه‌ها در این قلعه ، مربوط به دوره ساسانی است. یافته‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد كه برخی از دیوارهای عظیم این قلعه ، متعلق به دوره ساسانیان است. دیوارهای این بنا با سنگ‌های تراشیده شده به طول ۷۵ سانتی‌متر ساخته شده‌اند و نوع مصالح آن‌ها از سنگ و گچ است. در كاوش‌های صورت گرفته در این مكان، سفال‌هایی از قرن چهارم هجری قمری كشف شده است.

در فصل چهارم كاوش بقایای یك كاخ كه بر اساس مستندات، توسط اشرف افغان در قرن ۱۲ با روش پیچیده كاخ‌سازی ساخته و توسط نادرشاه ویران شده بود، نمایان شد. تپه اشرف وسعتی در حدود ۱۲ هكتار دارد و بنیان آن صخره‌ای است. اما همین تپه صخره‌ای تا سال ۱۳۳۰ خورشیدی، دارای آوار بود و كشاورزان برای كشت از آن استفاده می‌كردند. تپه اشرف در طی سال‌های اخیر آسیب‌های اساسی دید كه در نهایت سبب تخریب آن شد. ساخت‌وساز واحدهای مسكونی در حریم تپه، موجب تردد افراد و خودروهای شخصی آن‌ها شد كه به‌تدریج آسیب‌رسانی بیشتر تپه را در بر داشت. تپه اشرف در كنار راه قدیمی اصفهان-یزد قرار داشت كه این راه در سال ۱۳۲۷ خورشیدی تعریض شد و امروز به نام خیابان مشتاق دوم شناخته می‌شود. همین كار سبب شد كه قسمت‌های گسترده‌ای از سازه‌های تاریخی بخش شمالی تپه اشرف نابود شود.

بازدید از قلعه سارویه

در حال حاضر (۱۳۹۹) امكان بازدید از قلعه سارویه یا به عبارت بهتر، تپه اشرف برای عموم وجود دارد. بازدید از این مكان رایگان است.