مسجد جامع گرگان در كنار بازار اصلی شهر (محله نعلبندان) واقع شده است. با توجه به وجود مناره آجری دوره سلجوقی، بنای اولیه مسجد جامع گرگان نیز به همان دوره تعلق دارد و در دوره‌های بعدی به طور گسترده بازسازی، تعمیر و تزئین شده است و بیشترین بازسازی‌ها در دوره تیموری، صفوی و دوره حاضر صورت گرفته است. بنای مسجد جامع گرگان با طرح مربع مستطیل، وسعتی حدود ۱۶۰۰ متر مربع را دربر می‌گیرد و شامل صحن وسیع مستطیل شكل، ایوان‌های شرقی و غربی، شبستان‌های چهارگوشه بنا، ورودی‌های شمالی و جنوبی، مناره دوره سلجوقی و كتیبهها و سنگ نوشته‌های تاریخی است.
در حال حاضر به غیر از مناره اثر دیگری از بنای اولیه مسجد جامع گرگان بر جای نمانده است. مناره آجری بنا با طرح استوانه‌ای تزئین آجركاری و كتیبه كوفی آجری دارد و قابل مقایسه با دیگر مناره‌های دوره سلجوقی است. از آثار نفیس و تاریخی مسجد می‌توان به در و منبر چوبی منبت‌كاری شده و فرامین و سنگ نوشته‌های پادشاهان صفوی و افشاریه اشاره كرد. در قدیمی و منبت مسجد، كتیبهها و كنده‌كاری‌های زیبایی دارد كه برای نگهداری و حفاظت برداشته شده و به جای آن در جدیدی قرار داده شده است.
منبر نفیس و تاریخی مسجد با هشت پله دارای كتیبه‌هایی است كه بر اساس متن آن‌ها این مسجد و منبر یك بار در سال ۸۹۵ هجری قمری در زمان پادشاه معین‌الدین ابوالقاسم بابر؛ حاكم هرات، توسط امیر بابا حسن؛ فرماندار استرآباد و بار دیگر در سال ۱۰۱۸ هجری قمری در زمان شاه عباس اول توسط قطب‌الدین احمد بن ملا علی استرآبادی و سرانجام در سال ۱۱۵۷ هجری قمری در زمان نادرشاه افشار توسط بیگلربیگی استرآباد تعمیر و بازسازی شده است. فرامین و وقف‌نامه‌های موجود در مسجد دارای تاریخ‌هایی از اوایل دوره صفوی تا اوایل دوره قاجاریه است و موضوعات مختلفی را شامل می‌شود.
مناره با آجر و به حالت استوانه‌ای ساخته شده است و در بالای آن جایگاهی به‌شكل چهارضلعی وجود دارد كه موذن بتواند اذان بگوید. قسمت پایین مناره آیه ۳۲ سوره مباركه فصلت نقش بسته است. در دورتادور مناره كتیبه‌ای به خط كوفی بنایی دیده می‌شود.
بالای متن كوفی با آجرهای زیبایی آراسته شده كه دورتادور مناره به‌شكل نواری تكرار شده است. تزیینات آجری زیبا در نمای بیرونی آن یادمان سبك معماری آجرچینی عصر سلجوقیان هستند كه از شاخص‌ترین ویژگی‌های این مناره به شمار می‌رود. در بخشی از مناره منفذی دیده می‌شود كه عمل نوردهی به درون مناره را انجام می‌دهد.
مناره مسجد جامع از سطح زمین تا قسمت اتاقك ماذنه دارای ۱۰متر ارتفاع و پهنای بخش بالایی مناره حدود پنج متر است. همچنین ۴۷ پله راه ارتباطی اتاقك ماذنه است كه به‌طور مارپیچ اطراف مناره قرار دارد.
این مسجد در دوران تیموریان، صفویه و افشاریه مرمت و نوسازی شده است و تعدادی سنگ‌نوشته‌ها در ایوان غربی وجود دارد كه شاهد این ادعا هستند. دستورهای تاریخی گوناگونی روی سنگ‌ها در شبستان غربی مشاهده می‌شود. در یكی از كتیبهها این جمله حك شده است:
تعمیر مسجد جامع از سوی محمد حسین خان قاجار بیگلر بیكی دارالمومنین استراباد در پادشاهی نادرشاه افشار به سال ۱۱۵۷ هجری قمری.
همچنین در كتبیه دیگری نوشته شده است:
وقف سه دانگ از حمام قاضی و مصرف وجه اجاره آن برای روشنایی مسجد جامع از سوی محمد حسین خان قاجار بیگلر بیكی استراباد و نیز تعمیر مسجد توسط حاجی قربان آقاناظر.
روی این سنگ‌نوشته‌ها، فرمان‌هایی از حاكمان و پادشاهان زمان در رابطه با استرآباد است. كهن‌ترین آن‌ها به جهان‌شاه آق قویونلو سال ۸۲۶ هجری قمری تعلق دارد كه آخرین تاریخ فرمان به سال ۱۲۱۹ هجری قمری مربوط می‌شود. سنگی متعلق به دوران ابوالمظفر جهان‌شاه یكی دیگر از این كتیبهها است و بر سنگ دیگر لقب‌های حاكم آن زمان ابوالغازی القاهر بهادر به سال ۹۶۲ هجری قمری كنده‌كاری شده است.
مسجد جامع گرگان بیش از ۱۰۰۰ سال قدمت دارد و علاوه بر كتیبه‌هایی كه به خط كوفی روی مناره آن قرار گرفته است، روی منبر چوبی آن نیز تاریخ ۸۵۹ هجری قمری به چشم می‌خورد. مولف كتاب تاریخ جرجان نیز درباره مسجد جامع نوشته است:
علی بن احمد بوكرد استرآبادی (فوت ۳۳۳ هجری قمری) نقل كرده كه محمد بن خالد حنظلی رازی، كنیه‌اش ابو عبدالله و لقبش موید بود، مسجد جامع استرآباد را بنا كرد و خودش اولین كسی بود كه به مردم استرآباد فقه را بازگو می‌كرد.
از برخی معماران استرآباد نیز چنین شنیده شده كه بانی مسجد جامع گرگان از اهل تسنن و از تراكمه معروف به طایفه ایمر بوده است. در كتاب ارزشمند تاریخ پنج هزار ساله گرگان و استرآباد اثر استاد اسدالله معطوفی، محقق برجسته تاریخ، نیز صراحتا به این امر اشاره می‌شود كه این مسجد توسط تركمن‌ها ساخته شد و می‌تواند از جمله افتخارات تركمن‌ها باشد. با این اوصاف می‌توان به نقش موثر تركمن‌ها در تاریخ گرگان و دشت پی برد.
گلشن مقسمی، كارشناس مرمت آثار تاریخی درباره تاریخچه این بنا گفته است، سابقه تاریخی مسجد جامع به قبل از زمانی می‌رسد كه مذهب شیعه در ایران رسمی شد و رواج یافت. كتیبهها و مناره آجری آن گویای این مطلب هستند كه پایه مسجد زمانی گذاشته شد كه مردم ایران سنی مذهب بودند. برای همین اختلافاتی در جهت قبله وجود دارد. در این بنا قبله اصلی در جهت غرب قرار گرفته است كه با قبله شیعیان اختلاف جهت دارد. در هر صورت، او اعتقاد دارد كه مسجد مذكور در دوره سلجوقی ساخته شده است.
مسجد جامع گرگان از حیاطی مركزی به‌شكل دو ایوانی با چهار شبستان تشكیل شده است كه مزین به تزیینات معماری خاص آن دوره هستند. تركیبی از آجر و كاشی، كاشی هفت‌رنگ و مناره آجری با خط‌های كوفی مربوط به عصر سلجوقی از جمله تزیینات مسجد جامع به حساب می‌آیند. این مسجد برخلاف فلات مركزی و خراسان، گنبد ندارد و سقف آن به‌صورت شیروانی است.
حیاط مسجد با مساحت ۱۰۰۰ متر مربع، شكل دو ایوانی دارد؛ به‌طوری كه دو ایوان در غرب و شرق قرار گرفته‌اند. برخی كارشناسان معتقدند كه این مسجد در ابتدا تك ایوانی بوده و بعدها ایوان شرقی (ایوان دوم) به آن اضافه شده است.
- گورستان قدیمی گرگان از جمله بخش‌های اطراف مسجد جامع محسوب می‌شود كه ارزش دیدن دارد؛ گرچه این بخش در دهه‌های گذشته نابود شده و تنها قسمتی از آن در حاشیه غربی و جنوبی مسجد به بازار نعلبندان متصل شده است.
- مجموعه كاخ آقا محمد خان قاجار ، امامزاده نور و بازار نعلبندان گرگان از جاذبه‌هایی هستند كه در نزدیكی مسجد جامع گرگان قرار دارند.
- بهترین زمان سفر به گرگان و بازدید از مسجد جامع، فصل بهار است.
پرسش‌های متداول
مسجد جامع گرگان كجاست؟
مسجد جامع گرگان در جوار بازار سنتی و قدیمی نعلبندان در خیابان امام خمینی شهر گرگان قرار دارد.
آیا مسجد جامع گرگان ثبت ملی شده است؟
بله. این اثر در تاریخ ۱۸ تیر ماه سال ۱۳۱۱ هجری شمسی با شماره سند ۱۸۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
قدمت مسجد جامع گرگان به چه زمانی می‌رسد؟
مهم‌ترین ویژگی‌های مسجد جامع گرگان كدامند؟
مناره آجری، منبر منبت‌كاری عهد تیموری، كتیبه‌های سنگی و دو لنگه در چوبی معرق‌كاری