سنگ نوشته بیستون بزرگترین سنگ نوشته جهان، نخستین متن شناخته شدهٔ ایرانی و از آثاردوران هخامنشیان ،واقع در شهرستان بیستون در سی كیلومتری شهر كرمانشاه بر دامنه كوه بیستون است. سنگ نوشته بیستون یكی از مهمترین و مشهورترین سندهای تاریخ جهان و مهمترین متن تاریخی در زمان هخامنشیان است كه شرح پیروزی داریوش بزرگ را بر گوماته مغ و به بند كشیدن یاغیان را نشان می‌دهد. سنگ نوشته بیستون در ارتفاع چند ده متری از سطح زمین و بر دامنهٔ جنوبی كوه پرآو ساخته شده است و از آثار به جای مانده از پلكانی در قسمت بالایی كوه بیستون احتمال می‌رود كه سنگ تراشان از این راه برای رسیدن به محل سنگ نبشته استفاده می‌كرده‌اند و پس از پایان كار پلكان را به منظور غیرقابل دسترس كردن اثر تراش داده‌اند. سنگ نوشته بیستون بر صخره ای از جنس سنگ آهك ایجاد شده كه بنا به آثار لعاب قهوه‌ای رنگی كه سطح سنگ نبشته را پوشانده و همچنین بقایای سربی كه در چند سطر نخست اثر دیده شده‌است به نظر می‌آید كه در پایان كار برای افزایش طول عمر اثر تمام نمای آن را با اندودی ناشناخته پوشانده‌اند.
محوطه بیستون از آثار ملی ایران است و خود این اثر هم از سال ۲۰۰۶ یكی از آثار ثبت شدهٔ ایران در میراث جهانی یونسكو است. نام فارسی باستان این كوه بُغستان یا بگستان به معنای جایگاه خدایان است و به روایت جغرافیدانان بهستون یا ستون‌های خوب است.
بیستون از نظر شرایط جغرافیایی، در دوران‌های مختلف تاریخی مورد توجه بوده است و آثاری از این دوره‌ها در خود به یادگار دارد. در مجموعه بیستون ۲۸ اثر در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است كه از مهمترین آنها می‌توان به سراب بیستون، بقایای گورستان قدیمی، دژ تاریخی ،مجسمه هركول، فرهادتراش،وقف‌نامه شیخ علی‌خان زنگنه، و… اشاره نمود كه ۱۳ اثر به‌همراه سنگ‌نوشته در سال ۲۰۰۶ به ثبت جهانی رسیده است.
اما مهمترین و مشهورترین اثر باستانی در این مجموعه نقش برجسته كتیبه داریوش است، با آشنا شدن با این اثر باستانی می‌توانیم خط میخیی، پارسی باستان را بشناسیم و در مورد آداب و سنت‌های مردمان ۲۵۰۰ سال پیش اطلاعات ارزشمندی به‌دست بیاوریم.
سنگ‌نوشته بیستون كه به كتیبه بیستون نیز شهرت دارد به سه زبان اكدی، عیلامی و پارسی باستان نوشته شده است. این نوشته به نخستین سال فرمانروایی داریوش از زبان خود او می‌پردازد، سالی كه داریوش سراسر آن را در جنگ با پادشاهان دیگر كشورها سپری كرد، پس از كشته شدن بردیا و افتادن حكومت به دست داریوش، در سراسر امپراطوری هخامنشی نزدیك به ۱۹ شورش بزرگ و كوچك اتفاق افتاد.
داریوش پس از سركوب این شورش‌ها تصمیم می‌گیرد كه مردمان عصر خود و آیندگان را در جریان چگونگی به‌دست گرفتن قدرت و نخستین سال فرمانروایی‌اش قرار دهد. داریوش این بنای یادبود را بر بلندای صخره‌ای در كوه بیستون به یادگار گذاشته است. كه راهی پررفت و آمد است و محل عبور نظامیان از بابل و بغداد به سوی رشته كوه‌های زاگرس و همدان بوده است.
ارتفاع كلی كتیبه ۷ متر و ۸۰ سانتی‌متر و طول آن ۲۲ متر می‌باشد و در مركز آن ۵ ستون به خط میخی فارسی باستان دیده می‌شود. هر یك از ۴ ستون اولیه قدری كمتر از ۲ متر عرض و ۴ متر ارتفاع دارد. متن فارسی باستان جمعاً ۵۲۵ سطر دارد. بر روی پنج ستون مذكور اهورامزدا بر روی صفحهٔ برآمده‌ای قرار گرفته و بر روی همهٔ این اشكال در حال پرواز است. اهورامزدا با چهرهٔ انسانی و ریشی مستطیلی تجسم یافته و از میان انوار یك فرص خورشید بسیار بزرگ كه در حال نورافشانی، پدیدار گشته‌است. بر روی سر او یك تاج تابناك با شاخ‌هایی قرار گرفته كه نشانه و رمز خدایی بودن اوست. اهورامزدا دست چپش را با حلقه‌ای به سوی داریوش دراز كرده و به این ترتیب مشغول انجام مراسمی مبنی بر تسلیم قدرت و سلطهٔ پادشاهی به داریوش می‌باشد.
وی با دست راستش كه بلند كرده خیر و بركت برای داریوش می‌خواهد. خود داریوش تاج پادشاهی بر سر دارد. سبیلهایش تابیده و ریشش مستطیلی شكل و به شیوهٔ ریش پادشاهان آشور است كه ده طره داشته. داست راست داریوش به حالت دعا و راز و نیاز به سوی اهورامزدا دراز است و با دست چپش كمانی را گرفته‌است. داریوش به اندازهٔ معمولی یعنی به قد ۱۸۰ سانتی‌متر نشان داده شده‌است. داریوش با پای راست خود گئومات را زیر لگد انداخته به‌طوری‌كه یك پا و دو دست گئومات به حالت تضرع بالا آمده‌است. از سمت چپ، در پشت سر داریوش دو نفر از درباریان نیزه‌دار و كماندار با تیركش ایستاده‌اند و هر دو ریش‌های بلندی دارند.
با توجه به نقشه‌های نقش رستم، نیزه‌دار مذكور «گبری» و كماندار «آسپاتینا» می‌باشد. این دو نفر قدشان از داریوش كوتاه‌تر و در حدود ۱۵۰ سانتی‌متر است، ولی از پادشاهان یاغی كه مجسمهٔ آنها تا سینهٔ داریوش است (۱۲۰ سانتی‌متر)، بلندترند. پشت گئومات بلافاصله ۸ نفر از غاصبان تخت و تاج پادشاهی و پیشوای قبیلهٔ سكاها، «تیگراخائودا» كه نظر به تیزی نوك كلاهش هشت سانتی‌متر از داریوش بلندتر است، نقش گردیده‌است. همهٔ آنها به وسیلهٔ زنجیری به یكدیگر متصل هستند. قسمتی از مجسمه‌های كتیبهٔ بیستون در زمان دو جنگ جهانی موقعی كه سربازان از كنار آن عبور كرده‌اند، ویران گردیده‌است. مجموعاً این نقوش حد متوسط ۳ متر ارتفاع و ۵٫۴۸ متر طول دارد.
