ماه مبارك رمضان همواره در كشورمان و در میان اقوام هم‌میهن‌مان با آیین‌های مختلف برگذار می‌شود. عرب‌های ایران در سایر شهرستان‌ها و به خصوص در خوزستان آیین خاصی دارند. مردم عرب خوزستان جدای از تبریكات حلول ماه مبارك رمضان و آیین “گرگیعان” در شب پانزدهم رمضان در روزهای پایانی نیز برخوردار از آدابی زیبا و سنتی هستند.
ماه مبارك رمضان همواره در كشورمان و در میان اقوام هم‌میهن‌مان با آیین‌های مختلف برگذار می‌شود. عرب‌های ایران در سایر شهرستان‌ها و به خصوص در خوزستان آیین خاصی دارند. مردم عرب خوزستان جدای از تبریكات حلول ماه مبارك رمضان و آیین “گرگیعان” در شب پانزدهم رمضان در روزهای پایانی نیز برخوردار از آدابی زیبا و سنتی هستند.
از جمله این مراسم سنتی می‌توان به روزهای پایانی ماه مبارك رمضان اشاره كرد. دو روز پایانی ماه رمضان در بین مردم عرب خوزستان اسامی خاصی دارند. مردم عرب خوزستان دو روز قبل از عید را “ام الوسخ” و یك روز مانده به عید را “ام الحلس” می‌نامند. “ام الوسخ” به معنای “روز چركین” می‌باشد كه در این روز مردم عرب به نظافت خانه‌ها خود می‌پردازند، اجناس جدید برای منزل خریداری می‌كنند و خانه را برای فرارسیدن عید و اكرام مهمان تمیز و آماده می‌كنند. روز بعد از “ام الوسخ” را “ام الحلس” می‌نامند. ام الحلس نیز كه نامی محلی و قدیمی از ایام رمضان است به معنای روز نظافت و رسیدگی شخصی بوده كه جوانان در این روز به ظاهر خود رسیدگی می‌كنند. می‌توان گفت “ام الحلس” متضاد و نقطه مقابل “ام الوسخ” است.
در این روزها تمامی بازارهای شهرستان‌های مختلف از بازار دانیال در شوش دانیال و خرید شوشی‌ها و روستاهای اطراف هم‌چون سرخه و چعب تا “سوگ الكویت” یا بازار كویت و بساطی‌های آخر شب در سوسنگرد، شوشتر، بازار امیدیه، شادگان و حمیدیه تا بازارهای خرمشهر و كوره و آبادان و دیگر شهرها تا شب عید فطر ادامه دارد.
یكی از نكات جالب در این ایام این است كه بسیاری از خریدهای عید فطر در شهر اهواز صورت می‌گیرد و بسیاری از شهرستانی‌ها به اهواز آمده و بعد از اتمام خرید به شهر خود برمی‌گردند. شاید همین رفت و آمدها نوعی رسم است كه از دیرباز در خوزستان مانده است. برای نمونه در تاریخ طبری به نام “سوق الاهواز” اشاره كرده كه به معنای بازار اهواز بوده و از آن زمان به عنوان بازار بزرگ در بین شهرستانی‌ها و روستاها جا افتاده بود. با نگاهی به تاریخ طبری و هم‌چنین خریدهای عید فطر این تردد میان شهرستان‌ها با اهواز را می‌توان رسمی دیرین در نظر گرفت.
“بازار عبدالحمید” اهواز هم كه حكایتی برای خود دارد. زیبایی و تنوع سنتی این بازار به قدری بوده كه احمد محمود یكی از بزرگ مردان ادبیات كشورمان از آن دریغ نكرده است. در این بازار از آجیل و خشكبار گرفته تا ماهی و لباس‌های محلی عربی، عود، بخور و دله قهوه (قهوه جوش عربی) در آن یافت می‌شود. طنین و ترنم موسیقی عربی محلی را از گوشه و كنار دكان و مغازه و دست فروش‌ها می‌توان شنید. “بازار كیان” نیز به همین شكل. در اهواز خوشبختانه اندكی مركزیت بازارها از میان رفت است و در حال حاضر در ایام عید فطر بازارهای مناطق زیتون و كیانپارس و بازار كوروش نیز به جمع بازارها افزوده شده‌اند.
از دیگر رسم‌های مردم عرب خوزستان این است كه در روز عید فطر بعد از به جا آوردن فرایض ماه مبارك همگی خود را برای خواندن نماز عید آماده می‌كنند. مصلی و تمامی مساجد محلات اهواز و شهرستان‌ها مملو از مشتاقان عید می‌شود. بعد از خواندن نماز و دادن فطریه همگی خود را برای دید و بازدید آماده می‌كنند. در ابتدا افراد یك محله برای تبریك عید به خانه و همسایه‌های مصیبت‌زده محله خود می‌روند و برای آنان دعای سالی خوش و نكو می‌كنند. خانواده عزادار نیز رسم است كه لباس سیاه خود را به احترام عید یك روز از تن بیرون می‌كند. بعد از آن نوبت به بزرگان محله می‌رسد.
از جمله اعمال زیبایی كه در روز عید فطر شاهد آن هستیم باز بودن در خانه‌ها است. اگر درب خانه‌ای بسته بود نوعی بی‌احترامی به عید تلقی می‌شود. همسایه‌ها با شعارهای”یا الله”، “عیدكم مبارك یا اهل البیت” (عید شما مبارك ای صاحب خانه) وارد خانه‌ها می‌شوند و با جملات “عیدكم مبارك” و “ایامكم سعیده” (عیدتان مبارك و روزهایتان نیك باد) عید را به هم تبریك می‌گویند.
بسیاری از مردم اهواز روز عید سفره پهن كرده و برخی از تنقلات را در سینی‌های گرد قرار می‌دهند. در این سفره میوه، آجیل و تنقلات و قرآن كریم را می‌بینیم. این رسم در برخی مناطق اندكی تفاوت دارد. مثلا در امیدیه و شهرستان‌های اطراف آن به جای انداختن سفره از سینی استفاده می‌كنند و تنقلات خود را بنا به رسم آن مناطق در سینی‌های گرد می‌گذارند.
مهمانان بعد از چند دقیقه نشستن همگی از جا برخاسته و با گفتن “الله ایعوده علیكم بلخیر و العافیة” به این معنا كه “خداوند این روز را دوباره با خیر و عافیت برایتان برگرداند” به خانه بعدی می‌روند. دید و بازدید عید فطر باید از ریش سفید محله شروع شود و تا كوچك‌ترین فرد از نظر سنی به پایان رسد. خانم‌ها نیز به دلیل مهمان‌نوازی مجبور به ماندن در خانه هستند و دید و بازدید خود را بعد از اتمام دید و بازدید آقایان یعنی تقریبا عصر شروع می‌كنند. در میان عشایر نیز مردم با هوسه (نوعی پایكوبی محلی عربی) كوچه‌های محلات را طی می‌كنند و به سراغ بزرگ محله و قبیله رفته و در مضیف (اتاقی مخصوص مهمان‌ها) گرد هم جمع می‌شوند و بعضی به شعرخوانی می‌پردازند و ترنم شنیدن صدای شعرهای شعبی (شعرهایی با زبان گفتار) گوش‌ها را نوازش می‌دهد.
بد نیست اشاره كنیم كه جهان‌شمول‌گرایان معتقد به وجود مشتركات زیادی میان جوامع گوناگون بشری بودند و هستند. كشور ما نیز دارای اشتراكات فرهنگی زیادی است. اشتراكات فرهنگی و اهمیت عید فطر در بین بیش‌تر اقوام كشورمان مشابه است و این به عنوان پتانسیل فرهنگی به شمار می‌رود كه متاسفانه از آن دور بوده‌ایم. برای نمونه تركیه، مصر و برخی از كشورهای مسلمان را ببینیم كه چه گونه از ظرفیت فرهنگی خود در ماه مبارك رمضان و عید فطر برای جذب گردشگران استفاده می‌كنند. از نظر بسیاری از صاحب نظران توسعه انسانی و توسعه فرهنگی بسیار مهم‌تر از توسعه فناورانه و اقتصادی است و چنین توسعه‌هایی نیز باید بنا بر فرهنگ‌های مختلف تعاریفی متفاوت داشته و به صورتی انعطاف‌آمیز به عمل درآیند.
باید پذیرای فرهنگ دیگری باشیم و نگریستن به سایر فرهنگ‌ها را در خود درونی كنیم تا مبادا دچار پوسیدگی فرهنگی شویم. پتانسیل و توانایی فرهنگی در خوزستان فوق‌العاده است و می‌توان با هدفمند كردن متخصصانه آن به بسیاری از اهداف فرهنگی‌مان دست یابیم. نباید فراموش شود كه عید فطر از اعیاد اسلامی در كشورمان است. با این حال نگاه به این عید اسلامی در مناطق مختلف ایران متفاوت است. به عنوان مثال در تهران و مناطق مركزی و شمال غرب ایران عید فطر حداكثر عید اسلامی ساده و عادی است و آیین‌های آن نیز به برگزاری نماز عید فطر و تبریك معمولی آن خلاصه می‌شود.
اما در دیگر مناطق ایران عید فطر یك عید معمولی و یك روز عادی نیست بلكه مراسم و آیین‌های سنتی بسیاری همان گونه كه پیش‌تر ذكر كردم برای این عید وجود دارد. همه این‌ها جزیی از فرهنگ، هویت و باورهای این بخش از مردم كشور است. وجود این آیین‌ها و استحاله نشدن آن‌ها نشان دهنده فرهنگ و هویت ریشه‌دار آنان است. خوزستانی‌ها همواره تمایل دارند كه تعطیلات این عید اندكی افزوده شود تا حداقل با خیالی آسوده به خریدها، خانه تكانی و اجرای آیین و مراسم قبل و بعد از عید برسند زیرا این دید و بازدیدها تا دو الی سه هفته پس از عید ادامه پیدا می‌كند.
قاسم آل كثیر همكار انسان شناسی و فرهنگ در گروه خوزستان و فرهنگ عرب است.
