كاخ اردشیر بابكان، با قدمتی بالغ بر ۱۸۰۰ سال، در شهرستان فیروزآباد استان فارس واقع شده است. شهرستان فیروزآباد فارس (نام شهر اردشیر خوره بنیانگذار سلسله‌ی ساسانیان)، یكی از مناطق قدیمی و كهن ایران به شمار می‌آید كه آثار تاریخی و عمارات ارزشمندی همچون قلعه‌دختر، شهر گور و چند سنگ‌نگاره‌ی ساسانی را در دل خود جای داده است. كاخ اردشیر بابكان كه به آتشكده‌ی فیروزآباد نیز مشهور است، از جمله این آثار تاریخی است كه در این منطقه از كشور احداث شد. این اثر در ۱۵ دی ماه سال ۱۳۱۰ با شماره‌ی ۸۹ به ثبت ملی رسید.
همانگونه كه می‌دانید، استان فارس از مناطقی است كه در جای‌جای خود، عمارات و بناهایی تاریخی و كهن به یادگار دارد كه نشان از قدمت و اهمیت این منطقه از كشور، در سال‌های دور است. شهرستان شیراز با حضور اثر تاریخی شگفت‌انگیز مجموعه‌ی تخت جمشید، همچون نگینی است كه زیبایی این استان را دو چندان می‌كند.
شهری كه امروزه فیروزآباد نامیده می شود، پیش از آن شهر گور نام داشت. براساس منابع تاریخی معتبر، شهر گور یا جور را اردشیر بابكان (بنیانگذار سلسله ساسانی) بنا كرد و آنرا تختگاه خود قرار داد. پس از مرگ اردشیر به سال ۲۴۱ میلادی، الگوی ساختمانی این شهر كه دایره ای شكل بوده مورد تقلید فراوان واقع شد و تا سده‌های میانه، نزدیك به چهارصد شهر بدین صورت ساخته شد.
ابن بلخی كه یك هزار سال قبل فارسنامه را تالیف كرده است، می‌نویسد: “فیروز آباد كه قدیم آنرا گور می‌نامیدند، به روزگار كیانیان، شهر بزرگی بوده و حصاری عظیم داشت. اسكندر ذوالقرنین چون به پارس حمله كرد چندان كه كوشید نتوانست به حصار شهر گور رخنه كند، لذا جهت رودی را كه از سر كوه می آمد، به طرف شهر برگرداند و در شهر جاری ساخت تا آنكه تمام شهر گور در آب غرق شد”.
فیروزآباد نسبت به زمین‌های اطرافش در گودی واقع شده، لذا با آب رودخانه‌ای كه اسكندر در شهر جاری ساخت؛ این شهر به یك دریاچه تبدیل شد. این دریاچه قرن‌ها باقی بود تا این كه اردشیر با تمهیداتی آب دریاچه را تخلیه كرد و شهر جدیدی به جای شهر گور بنا نهاد.
حكیم ابوالقاسم فردوسی در مورد خشك كردن چشمه (دریاچه) مزبور و بنا و آبادانی این شهر توسط اردشیر در شاهنامه توضیح داده كه در ابیاتی از آن می‌فرماید:
یكی شارستان كرد پر كاخ و باغ
بدو اندرون چشــــمه و دشت و راغ
برآورد از چشــــــــمه آتشكده
بدو تازه شــــــد مهر و جشن سده
همی راند از كـوه تا “شهر گور”
شد آن شارستان پر سرای و ستور (شاهنامه)
از آن پس این شهر اردشیر خوره نامیده شد. این شهر مجددا در زمان حمله اعراب به ایران ویران شد. زمانی كه عضدالدوله دیلمی (گیلانی) بر اعراب حاكم بر این شهر تسلط پیدا كرد، به آبادانی ویرانه‌ها همت گماشت و از آن به بعد این شهر فیروزآباد نامیده شد.
شهرستان فیروزآباد نیز با قرارگرفتن آثار تاریخی ارزشمند و باشكوهی كه برخاسته از فرهنگ، هنر و هویت ایران كهن است، همانند مرواریدی ارزشمند، جلال و درخششی مثال‌زدنی را برای استان فارس به ارمغان آورده است. كاخ اردشیر بابكان عمارت جالب، زیبا و تحسین‌برانگیز دوران حكومت ساسانیان است كه می‌توان از آن به عنوان یكی دیگر از آثار مهم ایران پیش از اسلام، یاد كرد.
جغرافیا و همسایگی‌های بنای كاخ اردشیر بابكان
همانگونه كه پیش‌تر بیان شد، كاخ اردشیر بابكان، در استان فارس، ۳ كیلومتری شهرستان فیروزآباد قرار گرفته است. به نظر میرسد عبور نهر آبی از بخش شرقی كاخ، از دلایل آبادانی منطقه‌ای (شهر گور كه نام قدیم فیروزآباد بوده و به اردشیر خوره نیز معروف است) كه كاخ ساسانی در آن احداث شده است، به شمار می‌رود. از بناهای نزدیك این كاخ می‌توان به امامزاده جعفر (این مكان مقدس در شهر قدیم و متعلق به دوران ایلخانیان است)، چندین سنگ قبر (به نظر میرسد تاریخ حك شده بر یكی از این سنگ‌ها متعلق به سال ۷۴۱ هجری قمری است)، قلعه‌ی حسن‌آباد، چندین روستای تاریخی، ساختمان آشپزخانه (این عمارت در پشت كاخ قرار گرفته است)، نقارخانه (در نزدیكی كاخ واقع شده است) و آتشكده، اشاره كرد.
تاریخچه ی كاخ اردشیر بابكان
طبق نوشته‌های برجای‌مانده از دوران ایران كهن، به نظر میرسد بنای تاریخی این كاخ، توسط اردشیر بابكان كه لقب بنیانگذار سلسله‌ی ساسانیان را از آن خود كرده است، در قرن سوم میلاد در دوران حكومت اردوان پنجم (بیست و هشتمین و آخرین شاه ایران از سلسله‌ی اشكانیان)، احداث شده است. البته در برخی از نوشته‌های ایران كهن نیز مشاهده می‌شود كه اردشیر پس از پیروزی بر اردوان پنجم در مجاورت شهر گور (نام قدیم شهر فیروزآباد امروزی) و در نزدیكی بركه‌ای وسیع، عمارتی مهم و ارزشمند را بنا نهاده است. متون تاریخی جالبی نیز وجود دارد كه توسط مورخین و در قرون گذشته ثبت شده است. به نظر میرسد كه نویسندگان این نوشته‌ها، توضیحاتی قابل توجه را در مورد عمارت كاخ، در اختیار بازماندگان قرار داده‌اند. برخی از آن‌ها معتقدند كه آتشكده‌ای بسیار بزرگ، در فیروزآباد احداث شده است كه می‌توان آن را به دلیل وسعت زیادش نسبت به سایر آتشكده‌های موجود در استان فارس، به آتشكده‌ی اعظم نامید. مرحوم پیرنیا نیز در مورد این بنا نظر جالب و قابل توجهی ارائه كرده است كه دانستن آن خالی از لطف نخواهد بود. ایشان در نوشته‌ای بیان كردند كه آتشكده‌ی فیروزآباد كه به بارین نیز شهرت دارد، در سال ۲۲۴ میلادی احداث و به عنوان یكی دیگر از بناهای مهم آن دوره محسوب می‌شود. وی معتقد است كه ایران‌شناسان غربی كمر همت بسته‌اند تا این آتشكده را برای عموم به عنوان كاخ اردشیر معرفی كنند. درحالی كه این چنین نیست و به نظر میرسد از ملزومات نام‌گذاری عمارتی به كاربری كاخ، نیازمند فضاها و مكان‌های مخصوصی است كه در این بنای تاریخی، مشاهده نمی‌شود. به هرحال گفته‌ها و تعابیر متفاوتی نسبت به كاخ بودن یا آتشكده بودن این عمارت تاریخی وجود دارد.
معماری كاخ اردشیر بابكان
همانگونه كه پیش‌تر بیان شد، عمارت كاخ اردشیر بابكان، یكی از بناهای تاریخی و مهم برجای‌مانده از دوران حكومت ساسانیان است كه از نظر معماری و نوع ساختار آن، به عنوان یكی دیگر از آثار ارزشمند ایران كهن شناخته می‌شود. به نظر میرسد نوع ساختمان این عمارت، از سه بخش تشكیل شده است كه می‌توان به ایوانی مرتفع، سه تالار گنبددار و حیاطی با دو ایوان و تالارهایی در مجاورت آن، اشاره كرد. یكی از نكات مهم در معماری صورت گرفته‌ی این كاخ زیبا و حیرت‌انگیز، استفاده‌ی سازندگان آن از مصالح سنگ و گچ است كه در دوران خود بسیار مهم و باشكوه تلقی می‌شدند. معماران این بنای كهن، نقشه‌ی آن را در بخش باختری و آن سوی رودخانه با زیربنایی بالغ بر ۱۰۴*۵۵ متر طراحی كرده‌اند. به نظر میرسد این كاخ نخستین عمارت عهد ساسانیان است كه برای آن ایوان و گنبد درنظر گرفته‌اند. برخی از كارشناسان معماری بر این باورند كه سبك و سیاق معماری به كار رفته در ساخت این اثر تاریخی، كاملا ایرانی و برگرفته از هنر و استادی سازندگان و معماران آن زمان است. به كارگیری سنگ‌های نیمه‌تراش میخكی در ساخت بخش‌های مختلف كاخ اردشیر، نمونه‌ای از مهارت استادان ایران زمین در دوران ساسانیان محسوب می‌شود.
در این عمارت ستون‌هایی چهارگوش و نیمه‌ستون‌هایی از سنگ میخكی مشاهده می‌شود كه مشابه آن‌ها را می‌توان در بناهای دوران حكومت اشكانیان نیز یافت. استادان و هنرمندان گچبر آن دوران، با به كارگیری فنون و مهارت‌های ناب ایرانی، تزئینات گچبری بسیار زیبا و حیرت‌انگیزی را كه از نمونه كارهای معماری دوران پادشاهی ساسانیان است، در بخش درونی بنا و روی سنگ‌ها ایجاد كردند كه چشم هر گردشگر خارجی را به حسب تحسین گرد و زبان‌شان را به موجب تمجید، مجبور به سخن می‌سازد. در بخش بالای ایوان‌های كوچك كه به اینواچه معروف است و همچنین درگاه‌ها، گیلوئی‌هایی (قسمت مابین طاق عمارت و دیوار كه بر آن نقاشی و گچبری كنند) تعبیه شده كه با توجه به سبك و روش گیلوئی‌های به كار رفته در بالای درگاه‌های مجموعه‌ی تخت جمشید، می‌توان آن‌ها را مانند هم درنظر گرفت. برخی از كارشناسان معماری و باستان‌شناسان ایرانی معتقدند، باوجود احداث این عمارت كهن، در بدو پادشاهی ساسانیان، می‌توان از آن به عنوان یكی از عمارات و بناهای شگفت‌انگیز دوران خود نام برد. اثری كه باعث فخر و مباهات هر ایرانی نسبت به هنر مردم روزگاران پیشین و مهارت معماران و سازندگان دوران گذشته‌ی كشور می‌شود. طراحان و سازندگان كاخ اردشیر بابكان، تالارهایی تودرتو را برای این عمارت شگرف تاریخی در نظر گرفته‌اند كه در نوع خود جالب و قابل توجه است. استحكام تزئینات این بنای ایران كهن به گونه‌ای است كه همچنان پس از گذشت ۱۸۰۰ سال از زمان ساخت آن، گچبریهای قسمت بالای دیوارهای درونی خود را حفظ كرده است. بخش شرقی كاخ، می‌توان چهار عمارت را كه به صورت گنبدی ساخته شده‌اند، مشاهده كرد. سازندگان این بنا، آن‌ها را با اجرای فیل‌پوش احداث كرده كه می‌توان نظیر آن را در قلعه‌ی اردشیر نیز یافت. بر دیواره‌های بخش شمالی (از سمت بیرون) می‌توان چشمه‌ای جوشان را دید. همچنین برخی از باستان‌شناسان، نهری را كه از مجاورت دیوار شرقی كاخ عبور می‌كند، از دلایل آبادانی شهر گور و كاخ ساسانی در نظر گرفته‌اند. اگر از كاخ خارج شده و فاصله‌ای نه چندان زیاد را بپیماییم، به آتشدانی خواهیم رسید كه به نظر میرسد برای ادای مراسم مذهبی تاسیس شده است. چرا كه حضور چهار عنصر آب، خاك، باد و آتش از دید برخی از مردم آن روزگار، مزیتی شگرف را به این مكان، بخشیده است.
شاید حضور چشمه در مجاورت این عمارت تاریخی، باعث شده است كه آن را آتشكده‌ی فیروزآباد نیز بنامند. امروزه، ایوان‌های سنگی گنبدی شكل قسمتی از كاخ اردشیر برجای‌مانده است كه می‌توان مطالبی بسیار جالب در مورد نوع معماری صورت گرفته در آن را بدست آورد. به نظر میرسد روش معماری انجام شده در این عمارت تاریخی، در دوران بعد از ساخت آن نیز مورد استفاده قرار گرفته و در دیگر بناهای حكومت ساسانی اجرا شده است. برخی از معماران معتقدند به دلیل استفاده از سنگ‌های میخكی در پایه‌ی بنا، و همچنین ایوان‌ها، راهروها و تالارهای بسیاری كه در این عمارت تعبیه و ساخته شده است، می‌توان آن را مزیتی بر كاخ سروستان دانست. چرا كه سازندگان كاخ سروستان، تعداد تالارها و ایوان‌های كمتری را برای این عمارت درنظر گرفته و گنبدش را نیز از آجر ساخته‌اند. دیوارهایی كه بخش بیرونی كاخ را تشكیل می‌دهند، فاقد پنجره بوده و سازندگان، آن‌ها را مانند دیوار قلعه و دژی مستحكم، احداث كرده‌اند. در واقع این دیوارها از ستون‌هایی برخوردار هستند كه به طاق نیز متصل است. یكی از شرق‌شناسان به نام بارتلد (شرق‌شناس روسی) بیان می‌كند كه در دروازه‌ی شهر در نزدیك استخر آب، محلی به نام بارین وجود داشته كه متنی به خط پهلوی بر آن مشاهده می‌شد. در این متن نوشته شده بود كه ۳۰ هزار دینار زر برای این عمارت هزینه شده است.
جالب است بدانید كه تكنیك‌های طاق‌زنی ساسانیان به طور عمده به كیفیت ملاط گچ بستگی دارد كه اجازه طاق‌زنی بدون مركز می‌دهد چون زمان گیرش آن كم است. نوع قرارگیری گنبد رو ی چهار ضلع با استفاده از گوشه‌سازی‌ها صورت می‌گیرد كه تا پایان دوران ساسانی و همچنین در دوران پس از اسلام نیز وجود دارد. نوعی پوشش‌های گنبدی خفته نیز به چشم می‌خورد و در این دوره پیشرفت بسیاری كرده است.
همانگونه كه می‌دانید، آثار برجای مانده از گذشتگان، علاوه بر انتقال اطلاعات زندگی مردم آن روزگار، ارائه‌دهنده‌ی بخشی از فرهنگ و هویت ما نیز خواهد بود. پر واضح است كه تلاش برای حفظ و نگهداری از این بناهای تاریخی و ارزشمند، مسئولیتی است كه هیچ ایرانی متعهدی در انجام آن كوتاهی نخواهد كرد.
كاخ اردشیر بابكان یا آتشكده فیروزآباد در دوران اردوان پنجم آخرین پادشاه اشكانی به دست اردشیر بابكان بنیانگذار سلسلهٔ ساسانی در سده ۳ میلادی ساخته شد. كاخ اردشیر بابكان از جاذبه‌های تاریخی و گردشگری فیروزآباد است.
این كاخ دارای تالارهای تو در تو است و با گذشت ۱۸۰۰ سال گچبری قسمت بالای دیوارهای داخلی آن همچنان سالم مانده‌است. در ضلع شرقی كاخ، چهار ساختمان گنبدی شكل عظیم وجود دارد، این گنبدها به وسیلهٔ فیل‌پوش بالا رفته كه مشابه آن در قلعه دختر (قلعه اردشیر) دیده می‌شود. قسمتی از نوك سقف گنبدها در دایره‌ای به قطر یك متر باز است. در ضلع شمالی خارج از دیوار كاخ نیز چشمه‌ای زلال از دل خاك می‌جوشد و استخری طبیعی جلوی این چشمه به وجود آمده‌است. نهری از كنار دیوار شرقی كاخ عبور می‌كند كه موجب آبادانی شهر گور و كاخ ساسانی بوده است. كمی بالاتر از كاخ آتشدانی برای مراسم مذهبی وجود دارد. وجود چهار عنصر طبیعی آب، باد، خاك و آتش امتیار ویژه‌ای به این منطقه داده‌است.به علت قرار گرفتن این كاخ در كنار چشمه «قمپ آتشكده» آن را آتشكده فیروزآباد نیز می نامند
كاخ اردشیر تجسمی از عناصر بنیادین معماری ساسانی بود كه روزگاری دراز پس از برافتادن امپراتوری ساسانی نیز در قالب معماری اسلامی ایران به حیات خود ادامه داد. نقشه اصلی كاخ بنا بر تداوم اصول معماری كاخی كه در دورۀ هخامنشیان گسترش یافته بود، دارای دو مجموعه معماری جداگانه، اما وابسته به هم اداری و مسكونی است. كاخ اداری به تقلید از اسلوب اشكانی به ایوانی باز و بزرگ ختم می‌شود، اما این ایوان به سرسرای گنبددار بزرگی میرسد كه آن را از معماری هخامنشیان و اشكانیان متمایز می‌كند. اتاق پذیرایی اصلی، تالار بار و تختگاه پادشاه بود.
سرسرای چهارگوش كاخ با گنبدی استوار كه طاق‌بندهای سه‌كنج آن را می‌پوشاند، نوآوری اصلی معماران ساسانی را می‌رساند. تقریباً در تمامی نقشه‌هایی كه ساسانیان پس از كاخ فیروزآباد برای ساختن كاخ كشیدند، مثلاً كاخ ساسان در سروستان، این سرسرای گنبددار وجود دارد. پس از ساسانیان نیز، تداوم این اصول را می‌توان در طرح مسجدها دید.
ساخت بنا در پیروی از سنت‌های دیرپا و پابرجا كه براساس قابل دسترسی بودن مواد و مصالح محلی شكل گرفته بود، با لاشۀ سنگ و ملاط سنگ گچ انجام گرفته‌است. درون و بیرون بنا با گچ اندود پوشانیده شده، تا حالت خام و خشن ساختمان پنهان بماند. با شكستن نمای بنا از راه تو نشسته كردن ساختمان و گچبریهای پیش آمده، حالت سایه‌روشن ایجاد می‌شد كه از یك‌نواختی دیوارهای درونی بدون در و پنجره جلوگیری می‌كرد.
از آرایش درون كاخ، چیز چندانی باقی نمانده‌است. به نظر میرسد كه ستون‌ها را پیكره‌مانند می‌كردند و گچبریهای ظریف قرنیزها نیز با سرمشق از قرنیزهای سنگی تخت جمشید انجام گرفته‌اند. تحولات جزئیات نقشه و ساختمان كاخ اردشیر در فیروزآباد را كه شامل ایوان و اتاق گنبددار می‌باشند، در بسیاری از كاخ‌های ساسانی پس از آن می‌توان دید. اگرچه كه مواردی مانند كاخ تیسفون كه به احتمال زیاد توسط شاپور یكم (۲۴۱-۲۷۲ میلادی) ساخته شده بود و كاخ شاپور در شهر بیشاپور هم در نقشه و هم در آرایش وابسته تاثیرات اشكانی و هلنیستی هستند.
برخی پژوهشگران اهمیت كاخ اردشیر را همپای تخت جمشید می‌دانند، چرا كه اردشیر در این كاخ به تخت نشست. كاخ اردشیر در سال ۱۳۱۰ در فهرست آثار تاریخی كشور به ثبت رسید و در حال حاضر برای ثبت در آثار جهانی نامزد شده است.
