كتیبههای گنج‌نامه در فاصله ۵ كیلومتری غرب شهر همدان در انتهای دره سرسبز عباس‌آباد قرار دارند. این اثر تاریخی بی‌نظیر در ابتدای مسیر جاده‌ای كه همدان را به تویسركان و غرب كشور مرتبط می‌سازد، واقع شده است و از آنجا كه این مسیر در زمان هخامنشیان یكی از شعبات اصلی راه باستانی شاهی بوده كه از دامنه الوند، هگمتانه (پایتخت تابستانی هخامنشیان) را به بابل در مركز بین‌النهرین مرتبط می‌ساخت، از راه‌های پر رفت و آمد و امن دوران باستان به شمار می‌رفت. به علاوه این راه به جهت این كه به بابل ختم می‌شد، راه مقدسی محسوب می‌گشت به همین دلیل مكان مناسبی بود تا شاهان هخامنشی، با ایجاد سنگ نوشته، باورها و اندیشه‌های پاكشان و همچنین بزرگی و عظمت نیاكان خود را به رهگذران گوشزد نمایند.
گنج‌نامه در واقع عبارت از دو لوح سنگی بزرگ به خط میخی می‌باشد كه بر سینه وسیع صخره‌ای عظیم در دامنه كوه الوند حك شده‌اند. كتیبه سمت چپ توسط داریوش بزرگ نوشته شده كه طول آن ۲۹۰ و ارتفاعش ۱۹۰ سانتی‌متر می‌باشد. كتیبه سمت راست كه پایین‌تر از دیگری قرار دارد، متعلق به خشایارشا (پسر داریوش) می‌باشد و كاملاً مشخص است كه كتیبه دوم به تقلید از كتیبه نخست نوشته شده زیرا نوشته‌ها و معنی هر دو كتیبه كاملاً یكسان می‌باشد فقط در كتیبه دوم به جای اسم «داریوش»، نام «خشایارشا» و به جای نام پدر داریوش (ویشتاسب)، نام پدر خشایارشا (داریوش) نوشته شده است. طول كتیبه سمت راست ۲۷۰ و ارتفاعش ۱۹۰ سانتی‌متر است.
كتیبههای گنج‌نامه هر كدام به سه زبان پارسی قدیم، بابلی و عیلامی و مشتمل بر ۲۰ سطر به خط میخی از چپ به راست نوشته شده‌اند و متن پارسی آن‌ها در سمت چپ هر یك از الواح مزبور نوشته شده است. مضمون و ترجمه لوح سمت راست (متعلق به خشایارشا) به شرح زیر می‌باشد:
«خدای بزرگ اهورامزدا (است) كه بزرگ‌ترین خدایان (است) كه این زمین را آفرید، كه آسمان را آفرید كه مردم را آفرید، كه به مردم شادی داد، كه خشایارشاه را پادشاه نمود. یگانه شاه از میان شاهان بسیار و یگانه فرمانروا از میان فرمانروایان بسیار.
من خشایارشاه بزرگ شاه شاهان، شاه كشورهای دارای ملل بسیار، شاه این سرزمین بزرگِ دوردستِ پهناور، پسر داریوش شاه هخامنشی»
این كتیبه‌ها از دیرباز نام‌های گوناگونی داشته‌اند از جمله سنگ نبشته، نبشت خدایان، دادمهان یا دادبهان، تنبابر، كتیبههای الوند، جنگ‌نامه و گنج‌نامه (دو نام جنگ‌نامه و گنج‌نامه در سده‌های اخیر بیشتر مصطلح بوده‌اند).
كتیبههای گنج‌نامه همدان در سال‌های ۱۸۴۰ و ۱۸۴۱ میلادی توسط اوژن فلاندن؛ نگارگر و باستان‌شناس فرانسوی و همراه او پاسكال كسب، مورد بررسی و مطالعه قرار گرفت. پس از آن هنری راولینسن؛ كاشف بریتانیایی توانست با استفاده از این كتیبه‌ها موفقیت شایانی در گشودن رمز خط میخی پارسی باستان كسب نماید. در واقع سنگ نوشته‌های گنج‌نامه همدان كلیدی را به دست وی داد تا به وسیله آن بتواند سنگ نوشته داریوش بزرگ در بیستون را بخواند.
در اطراف این دو لوح سوراخ‌های منظمی بر سنگ كوه دیده می‌شود كه معلوم می‌دارد در زمان‌های قدیم روی این دو لوح تاریخی پوشش یا دری با قابلیت باز و بسته شدن و پوشش فلزی محكمی قرار داشته تا الواح را از گزند و صدمه عوامل طبیعی همچون باد و باران و طوفان و یخبندان به ویژه در این نقطه مرتفع كوهستانی محفوظ دارد.
