تمبك از خانواده سازهای كوبه ای پوست دار است. این ساز از یك چوب توخالی مدور و یك قطعه پوست تشكیل می شود. چوب توخالی تمبك دو دهانه كوچك و بزرگ دارد كه بر طرف گشاد آن پوست می كشند. پوست مورد استفاده معمولاً از حیواناتی مانند بره، بز، گاو و گاه شتر تهیه می شود. تمبك در اندازه های مختلف ساخته می شود و قطر دهانه بزرگ آن بین ۲۰ تا ۲۸ سانتی متر متغیر است.
تمبك از معدود سازهای ایرانی است كه سازندگان گاهی در تزیین آن بسیار وقت و هزینه صرف می كنند. چنان كه تزیینی ترین ساز ایرانی به چشم می آید. به همین دلیل بسیاری از تمبك های زینتی غالباً برای استفاده های دكوری به فروش می رسند. گاهی اساتید نامدار نیز از نمونه های تزیین شده و گران قیمت استفاده می كنند. در حال حاضر از سازندگان مشهور تمبك می توان به نام های حلمی، همتی، شیرانی، جوزانی و … اشاره كرد.
رضا ترشیزی نویسنده كتاب “هزار سال وزن در موسیقی ایرانی” می گوید: ” در منظومه ساسانی یادگار- زریران مربوط به افسانه های پهلوانی اشكانیان نام تمبك Tumbak صراحتاً ذكر شده است”. همچنین در مقاله ای تحت عنوان “موسیقی ایران از دوران كهن و عهد هخامنشیان” به متن كتاب پهلوی زبان “خسرو پسر قباد و غلام” مربوط به زمان ساسانیان اشاره می شود كه در آن نام ساز دمبك Dombak آمده است و اضافه می كند كه در تمدن عیلام سازی شبیه به تمبك را می نواختند. در كتاب “موسیقی بین النهرین” اثر فرانسیس گالپین Francis Galpin ، می خوانیم كه در منطقه بین النهرین (سومر) و همچنین در آسیای مركزی و در حدود هزاره های اول و دوم قبل از میلاد، طبلی ساغری شكل از جنس برنز به نام لی لیس Lilis وجود داشته است كه نوع كوچك و قابل حمل آن را لی لی سو Lilissu می نامیدند. لی لی سو شبیه “داربوكه” Darbukah عربی بوده كه درنقاشی های متعلق به شهر تبس Thebes مصر و در عصر سلسله ۱۸ فراعنه و حدود ۱۵۷۰ پیش از میلاد مشاهده شده است. این ساز درحالی كه بر روی زانو و زیر دست چپ نوازنده قرار گرفته، با دو دست نواخته می شد. لی لی سو از جنس چوب و گل بوده و نمونه ای از آن در موزه بریتانیا نگهداری می شود. یك لوح بابلی تصویر لی لیس را به خوبی نشان می دهد.
ساز دیگری كه تمبك امروزی به آن شباهت زیاد دارد، طبل های ساغری شكل هستند. حدود ۴۰۰ طبل ساغری گلی مربوط به تمدن نوسنگی و عصر برنز (۵۰۰۰ تا ۴۰۰۰ سال پیش) در اروپای مركزی -گستره بین جنوب دانمارك و آلمان- یافت شده اند. همچنین در ناحیه آلتایی روسیه در ۵۰۰ قبل از میلاد نیز طبل های ساغری بوده است. یك طبل ساغری برنزی مربوط به ۲۸۰۰ سال قبل از میلاد مسیح نیز در جمهوری چك پیدا شده است.
امروزه می توان گونه های دیگری از طبل های ساغری را در آفریقا، شبه قاره هند و آسیای جنوب شرقی مشاهده كرد. با وجود آن كه طبل های ساغری شكل و همچنین برخی سازهای كوبه ای ایران نظیر دف و دهل، پیشینه ای چند هزار ساله دارند، تمبك در موسیقی امروزی، سازی جدید محسوب می شود. حتی در نقاشی های عمارت چهلستون اصفهان متعلق به دوره صفویه، ردی از این ساز نیست و پس از آن نخستین نشانه هایش را در دوره قاجار می توان جست و جو كرد. شكل ظاهری این ساز و امكانات اجرایی آن در ایجاد صداهای مختلف، نشان دهنده پیشرفت اش در مقایسه با سازهای كوبه ای ساده مثل دف، دایره و دهل است.
تمبك گاه به صورت تنبك و دمبك نیز تلفظ می شود كه البته تنبك مصطلح تر است. در خصوص ریشه این واژه می گویند كه از دو عنصر تم به معنی ضربه بزرگ بر وسط و بك به نشانه ضربه های ضعیف بر كناره های پوست ساز است. در نتیجه تركیب تم + بك به واژه تمبك منجر شده است.این ساز علاوه بر موسیقی هنری ایران، در موسیقی های بومی لرستان و كردستان نواخته می شود و همچنین در موسیقی عامه پسند شهری موسوم به مطربی نیز مورد استفاده قرار می گیرد. این ساز از نظر شیوه نوازندگی و تا حدی شكل ظاهری، هیچ مشابهی در دیگر كشورها ندارد و ساز اختصاصی موسیقی ایرانی به حساب می آید. شاید نزدیك ترین ساز به آن “زیر بغلی” افغان ها باشد كه از چوب یا گل پخته ساخته می شود. سازی كوبه ای به نام “تمپو” نیز در سواحل خلیج فارس و همچنین برخی كشورهای عربی مورد استفاده قرار می گیرد كه همانند تمبك روی پای نوازنده قرار می گیرد. ولی در مجموع شیوه نواختن آن با تمبك خیلی متفاوت است.
