كاخ موزه نیاوران در باغ بزرگی به مساحت حدود ۱۱ هكتار در شمال تهران قرار دارد كه از زیبایی و جذابیت طبیعی و تاریخی فراوانی برخوردار می باشد. بناهای این مجموعه متعلق به دوره های قاجار و پهلوی می باشد.
ابتدا شاهان قاجار این مكان خوش آب و هوا را جهت اقامت ییلاقی خویش برگزیدند. فتحعلی شاه قاجار برای تفریحات تابستانی خود دستور می دهد تا در منطقه ای خوش آب و هوا خارج از شهر تهران كه وسعتی بسیار كمتر از امروز داشت باغی مصفا بسازند. دركنار روستایی كه «گُرده وی» یا «گُرده به» خوانده می شد و در نیاوران امروز قرار داشت به جای نیزاری كه در همسایگی روستا واقع بود باغ را ساختند. باغ ییلاقی فتحعلیشاه كه در جای نیزار ایجاد شد را «نی آوران» نامیدند كه بعدا به نام «نیاوران» مشهور شد. محمد شاه نیز در همین باغ بنای كوچك و ساده ای بنا كرد و به دنبال او ناصرالدین شاه« كاخ صاحبقرانیه» را در این باغ ساخت. آخرین بنایی كه در دوران قاجار در این باغ ساخته شد مشهور به كوشك احمدشاهی است.
در زمان حكومت پهلوی دوم، برخی از بناهای كوچك این باغ تخریب شد و كاخ نیاوران با سبكی مدرن جهت سكونت وی و خانواده اش ساخته شد.
اكنون محوطه كاخ شامل كاخ اختصاصی نیاوران و موزه پارچه و لباس های سلطنتی، كاخ صاحبقرانیه و موزه حوضخانه، كوشك احمدشاهی، موزه جهان نما، كتابخانه اختصاصی، موزه خودروهای اختصاصی كاخ نیاوران، باغ كتیبه ها و گلخانه ها می باشد.
در سال ۱۳۵۷ این كاخ توسط نیروهای انقلابی تسخیر شد و در سال ۱۳۶۰ به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تحویل داده شد. در سال ۱۳۶۵ كاخ موزه نیاوران برای اولین بار گشایش یافت. در سال ۱۳۶۸ مركز آموزش عالی میراث فرهنگی در محل مدرسه اختصاصی راه اندازی شد و یكسال بعد فضاهای جانبی آن به خوابگاه پسران اختصاص یافت.
در سالهای بعد موزه جهان نما (۱۳۷۶)، كاخ صاحبقرانیه (۱۳۷۷) و كوشك احمدشاهی (۱۳۷۹) نیز در معرض بازدید عموم قرار گرفت.
در گوشة شمال شرقی باغ نیاوران، بنای كاخ نیاوران با مساحتی در حدود ۹۰۰۰ مترمربع در دو طبقه و یك نیم طبقه احداث شده است.
عملیات احداث این بنا در سال ۱۳۳۷ ﻫ . ش، با طرحی ایرانی آغاز گردید و با وقفه ای كه در ساخت آن پیش آمد در سال ۱۳۴۶ به اتمام رسید و در سال ۱۳۴۷ مورد بهره برداری قرار گرفت.
ساختمان این بنا ابتدا به عنوان محلی برای پذیرایی میهمانان خارجی در نظر گرفته شده بود اما در هنگام ساخت به محل سكونت محمدرضا پهلوی و خانواده اش اختصاص یافت. طرح این بنا از محسن فروغی است كه توسط شركت فرمانفرمائیان به مرحله اجرا درآمده است.
طرح چهار ضلعی كاخ و فضاسازی معماری داخلی آن الهام گرفته از معماری ایرانی با بهره گیری از فناوری مدرن است. تزئینات آن نیز تلفیقی از هنر پیش از اسلام و پس از اسلام است كه گچبری توسط استاد عبداللهی، آینه كاری توسط استاد علی اصغر و كاشی كاری نمای خارجی توسط استاد ابراهیم كاظم پور و ایلیا انجام شده است. كف بنا از جنس سنگ سیاه و سقف آن از جنس آلومینیوم است كه از وسط باز می شود. دكوراسیون و مبلمان داخلی كاخ توسط یك گروه فرانسوی طراحی و اجرا شده است.
طبقه همكف این بنا شامل سرسرای بزرگی است كه كلیه اتاق ها در اطراف آن شكل گرفته اند كه از آن جمله می توان به سینمای اختصاصی، اتاق غذاخوری، سالن پذیرایی، اتاق انتظار و راهروهای فرعی و همچنین تالار آبی اشاره كرد.
در نیم طبقة این بنا اتاق كار، اتاق كنفرانس و دفتر منشی فرح دیبا ، اتاق خواب لیلا و اتاق ندیمه او قرار دارد.
اتاقی نیز در مسیر راه پله ها قرار دارد كه لباس های رسمی و نظامی و مدالها و نشان های محمدرضا پهلوی در آن نگهداری می شوند.
در طبقه سوم اتاق خواب واستراحتگاه نیمروزی پهلوی دوم و همچنین اتاق های فرزندان وی و ندیمه هایشان قرار دارد.
این فضاها با نقاشی ها و فرش هایی گرانبها و هدایای متعددی از كشورهای مختلف پوشیده شده اند.
موزه جهان نما
در سال ۱۳۵۵ شمسی، فضایی در ضلع غربی كاخ صاحبقرانیه جهت نگهداری آثار و اشیاء هنری اهدایی به فرح دیبا و یا خریداری شده توسط وی با چهار سالن در طبقه همكف و یك سالن در زیرزمین در نظر گرفته شد. بر سقف تالار میانی این موزه، نقاشی روی چوب با نقوش گل و مرغ شیراز به چشم می خورد. این موزه در بهمن ماه سال ۱۳۷۶ گشایش یافت.
آثار موجود در این موزه در دو بخش هنر پیش از تاریخ و آثار هنرهای تجسمی معاصر ایران و جهان به نمایش درآمده اند. از جمله می توان به آثار بجامانده از تمدن های باستانی پیش كلمبیایی، مفرغ های لرستان، سفالینه های املش، هنرهای سرخپوستان آمریكای شمالی مربوط به هزاره های اول و دوم پیش از میلاد و آثاری از هنرمندان معاصر ایرانی همچون سهراب سپهری، ناصر اویسی، فرامرز پیلارام، جعفر روحبخش، پرویز كلانتری، بهمن محصص، سیراك ملكونیان، ژازه طباطبایی، مش اسماعیل، پرویز تناولی و هنرمندان غیر ایرانی چون ژرژ براك، پل گوگن، پل كله، پابلو پیكاسو، كامیل پیسارو ، پیر آگوست رنوار ، دیگو جاكومتی، فرنان لژه و مارك شاگال اشاره كرد.
