پن بافی

پن بافی (كارت بافی)

كارت بافی یا نوار بافی یا آنچه در الموت با نام پن بافی شناخته می شود، نوعی بافندگی است كه تولیدات حاصل از آن نوارهای تاری (تار رو warp faced) و كم عرض اما بسیار محكم و بادوام و با كاربرد متنوع می باشد. موارد استفاده ازآن نظیر تزئین لباسها مثلاً دور یقه، یا لبه ی دامن یا آستین، یا به عنوان كمربند و حتی بند كفش، بند موبایل، كراوات، بند قنداق، تنگ اسب و حیوانات باربر، در تزئینات و بر پایی چادر و حمل گهواره، هیزم و در زندگی عشایری و . . . را نام برد.

تقریباً غیر ممكن است كه بگویم این تكنیك از كجا و به وسیله ی چه كسی اختراع شده است اما شواهدی از نخستین كارت بافی ها در آفریقای شمالی، مصر، اروپا، آسیا و ایسلند یافت شده است. قدیمی ترین كارت بافی های موجود متعلق به مصر است. در دومین سلسله ی فراعنه قرن ۱۰ تا ۸ ق.م، كه با كتان و دیگر الیاف گیاهی مانند «رامی» بافته می شد نمونه های یافت شده در اسكاندیناوی به قدمت نمونه ی مصری نمی رسد اما از غنای بیشتر برخوردار است.

پن بافی در ایران

پیشینه كارت بافی در ایران به اواخر هزاره ی سوم و اوایل هزاره ی دوم پیش از میلاد می رسد. الواح و كارتهای ساخته شده از عاج و سفال كه «رولان دو مكنوم» و «ژرژ كونتنو» در گزارشهای باستان شناسی خود از آنها نام برده اند بر این مدعا صحه می گذارد. لوح سفالی مثلثی شكلی با سه سوراخ در حفاری شوش داخل یكی از گورها یافت شده است و ۴۰ لوح ساخته شده از عاج به شكل مستطیل چهار سوراخه همراه با تكه هایی از كارتهای دیگر و مقداری الواح آهكی شكسته به اشكال مربع و دایره كه سوراخهایی نیز دارند از معبد اینشوشیناك به دست آمده است. سربند اشكانیان تركیبی از یك یا چند بافته ی ابریشمی بوده است كه در پشت سر گره می خورده و دنباله ی آن در پشت سر آویزان بود. بر روی یك ظرف مفرغی كه از لرستان به دست آمده تصویر مردی در حال تیراندازی است كه بر روی لباس وی نوارهای تزئینی زیادی دوخته شده است.

اولین نقوش مطرح شده در تكنیك نوار بافی همان گونه كه در مصر نیز دیدیم نقوش زیگزاگ مانند بود در ایران در دوره ی مادها نیز چنین نقوشی بر روی پیراهن ها و بر راستای شلوارها دیده می شوند. این نوارها در طی سده های بعد نه تنها منسوخ نگشت بلكه دامنه ی گسترده تری یافت و پر نقش و نگارتر نیز شد و كم كم از نقوش سه گوش و زیگزاگ به نقوش گرد مبدل شدند. پرفسور پوپ نیز به بافت نوارهای تزئینی با كیفیت عالی در دوران صفویه اشاره می كند كه معمولاً به صورت نوارها، بندها و قیطان هایی است كه به شكل بافته ای دو رو، با بافت بسیار فشرده با استحكام بالا.

كارت بافته ها را می توان به دو گونه ی عشایری و تزئینی تقسیم كرد. از گونه ی عشایری می توان تنگ اسب، سر بند، پوز بند، سینه بند، نوارهای مخصوص حمل بار (مال بند) و دیگر نوارهای عشایری و بختیاری، شاهسون، تركمن است كه بیشتر این بافت ها دولاباف یك پود بوده و نقوش آن ساده و استلیزه شده انسانی، حیوانی و هندسی و جنسیت آن گاهی موی بز و گاهی میش، نخهای كتانی سفید و پشم دست ریس است و عموماً رنگ سیاه و سفید و قرمز دارد. گونه ی دوم از ظرافت و مرغوبیت و تكنیك ماهرانه برخوردار است كه به آن می توان بافته های نواری تزئینی اطلاق كرد كه ادامه ی منطقی نوارهای تزئینی است كه چند هزار سال پوشاك ایران را آذین بخشیده بود این نوارها همه بافت دو رو دارند و روی آن نقوش گیاهی چون گل لاله، درخت سرو یا نقوش حیوانی نظیر پرندگانی چون طاووس و بلبل خود نمایی می كند و گاه همراه با نقوش هندسی است و گاه بر روی این نوارها ابیات و كلماتی بافته شده است. معمولاً عرض نوار تزئینی۲ الی ۵/۳ سانتی متر و طول آن ۵/۱ تا ۵/۲ متر متغیر است و در روی برخی نمونه ها نام بافنده و تاریخ بافت دیده می شود. مانند نمونه ای كه متعلق به قرن ۱۳ است و روی آن (عمل عباسعلی الله دادی ۱۲۳۷) آورده شده است. رنگ غالب این نوارها قرمز آلبالویی و خاكستری است اما گاهی نمونه هایی با رنگهای طلایی (نخهای طلا و نقره) بر زمینه ی مشكی دیده می شود كه نمونه های فوق برای هدیه به شخصی والا مقام بود.

امروزه هر چند طنابهای پلاستیكی، چادر برزنتی و . . . به هنگام كوچ ضرورت و نیاز تولید این نوارها ر ا كم رنگ كرده اما هنوز در میان عشایر لر، بختیاری و شاهسون دست بافته های زیبا و متنوع و دلنشین بافته می شود. و در این میان بافته های شاهسون ها به دلیل مرغوبیت پشم و كیفیت رنگ رزی از بقیه شاخص تر است. برجسته ترین شاهسون ها نوارهای چادر، با عرض بیش از ۱۰ سانت است كه عموماً در انتها گیس باف است و گاهی با منگوله تزئین می شود. بافندگان بختیاری برای مقاصد گوناگون به بافت مبادرت دارند كه مال بند یا به گویش خودشان وریس مهمترین آن است و بافته های عشایری لر بسیار به این بافته ها شبیه است.

پن بافی در قزوین

در منطقه ی الموت قزوین به كارت بافی در اصطلاح محلی «پن بافی» می گویند و نقوش به كار رفته در آن كاملاً هندسی است و كارتها به شكل مربع و چهار سوراخه است و به طور معمول از نخ های ابریشمی كه به آن «نخ كج» گویند استفاده می كنند. طول تارها بسته به سفارش متراژ نوار توسط مشتری دارد اما به طور معمول از ۱۵ تا ۲۵ متر بافته می شود. عمدتاً طرحهای مورد استفاده شامل پیچك، چشم خروس، ۸ چپر، ۲۹ چپر، تمام مداخل و نیمه مداخل می باشد.

در منطقه ی الموت به كارتها «چپر» می گویند و به طور عادی معمولاً از ۲۴ كارت برای بافت یك نوار استفاده می كنند هر چه تعداد كارت بیشتر باشد عرذض نوار پهن تر می شود. بعد از اینكه از كارتها نخ تار عبور داده شده بر طبق نقشه نخهای تار را از یك طرف دور دوكی می پیچند و از یك طرف كه به كارتها وصل است آنرا بر روی صفحه ی چوبی كه در طرفین آن استوانه ای چوبی نصب شده محكم می كنند و نخ پود را از فضای بین كارتها عبور داده و توسط كاردی چوبی آنرا زده تا كاملاً در دهانه ی باز شده قرار گیرد در واقع نقش شانه را ایفا می كند به این دستگاه ساده چوبی جهت نگهداری رشته های تار كارت بافی در اصطلاح محلی «كار چوب» می گویند.

رنگهای رایج در پن های الموت بیشتر سرمه ای، قرمز، مشكی است چون معمولاً در این منطقه پن جهت تزئین دامن های محلی «تومبان» استفاده می شود و چون اكثراً به رنگ تیره و مشكی است رنگ غالب پن ها به تیرگی گرایش بیشتری دارد به خصوص آنها كه مصرف منطقه ای دارند ولی امروزه جهت شناساندن این هنر در صورت گرفته رنگهای شاد نیز كه مناسب سلیقه ی امروز بازار است نیز بافته می شود و در حال حاضر كلاسهای آموزشی پن بافی نیز در این مركز مشغول به فعالیت می باشد. تمركز پن بافی در روستای علی آباد الموت بیشتر از سایر روستاهای این منطقه می باشد.

مراحل بافت

در كارت بافی، ورد یا دستگاه بافت پیچیده ای وجود ندارد و در حقیقت كارتها با تعداد سوراخهای گوناگون نقش وردها را ایفا می كند. این سوراخها نیز همانند میلمیلك ها هستند كه نخ های تار با رنگ و جنسیت مورد نظر و براساس نقشه از آنها عبور می كند. كارتها در اشكال مختلف نظیر مربع، مستطیل، مثلث و چند ضلعی عموماً (۶ و ۸ ) وجود دارند. كه نوع مربع شكل آن متداول تر است چون كار با آن راحت تر است و در میان انگشتان دست راحت تر قرار می گیرد و اندازه ی آن بسته به دست بافنده دارد. اما به طور معمول اندازه ی كارتها بین ۶ تا ۹ سانتیمتر است.

جنس كارتها (در میان عشایر) سابقاً از چرم گاو بود. عاج، پوست آهو، استخوان چوب، سفال، فیبر بود كه مقاومت لازم در برابر تماس مداوم با دست و الیاف را دارند و تغییر شكل نمی دهند. اما ساخت كارتها با مقوا به دلیل تماس مداوم با دست و الیاف، مقاومت لازم را ندارد. امروز از طلق، كارت بازی، كارت تلفن و فیلم رادیولوژی جهت تهیه كارتها استفاده می كنند. طبق نقشه ی تهیه شده با توجه به رنگ مورد نظر رنگ دلخواه نخ از داخل سوراخهای كارت عبور داده می شود تا به این ترتیب چله كشی كارتها انجام گیرد.

هنگامی كه كارتها همگی نخ كشی شدند آنها را دسته نموده، با چرخش توامان و انفرادی كارتها به جلو یا عقب (۴۵ درجه) یا ۴/۱ دور باعث بلند شدن یكسری تار می شود و در نتیجه دهانه ای ایجاد می شود كه پود به راحتی از میان آن عبور خواهد نمود. ویژگی بارز این تكنیك بافت، در چرخش كارتها بوده كه پیچیدن (تابیدن) تارها دو به دو به دور هم را سبب می گردد. این تكنیك را تار چرخان هم می نامند.

در هنركارت بافی ۶ جزء نقش اصلی را دارند.

۱- تارها

۲-نخ پود

۳- قسمتهای بافته شده به وسیله ی كارت

۴- كارتها

۵- دهانه

۶- ماسوره

نخ تار در كارت بافی اهمیت بیشتری دارد زیرا مشخص كننده طرح و نقش هستند و باید الوان انتخاب گردند در حالی كه نخ پود فقط در طرفین لبه های نوار بافته شده دیده می شوند لذا رنگی بودن آن ضرورتی ندارد ولی بهتر است هم رنگ یا متناسب با رنگ نخ حاشیه نوار باشد. نخ تار در كارت بافی باید انعطاف پذیر و بدون پرز باشند تا پرزها با یكدیگر تداخل نداشته باشند و با یكدیگر درگیر نشوند. این نخ نباید بیش از حد خشك یا نرم باشد. باید در مقابل كشش مقاوم باشد تا در حین كار پاره نشود و در ضمن مقاومت نوار را سبب شود.