موقعیت جغرافیایی و تقسیمات سیاسی استان
استان ایلام با ۰۸۶۱۹ كیلومتر مربع، حدود ۱/۴ درصد مساحت كل كشور را تشكیل می‌دهد. این استان در غرب دامنهٔ سلسله جبال زاگرس بین ۳۱ درجه و ۵۸ دقیقه تا ۳۴ درجه و ۱۵ دقیقه عرض شمالی از خط استوا و ۴۵ درجه و ۲۴ دقیقه تا ۴۸ درجه و ۱۰ دقیقه طول شرقی از نصف‌‌النهار گرینویچ در گوشهٔ غربی كشور قرار گرفته است.
استان ایلام از جنوب با خوزستان، از شرق با لرستان، از شمال با كرمانشاه (استان‌های داخلی) و از سمت غرب با ۴۲۵ كیلومتر مرز مشترك با كشور عراق همجوار است.
براساس آخرین تقسیمات كشوری در سال ۱۳۷۵، استان ایلام مشتمل بر ۷ شهرستان، ۱۷ بخش، ۱۵ شهر، ۳۶ دهستان و ۷۵۳ آبادی دارای سكنه بوده است.
شهرستان‌های استان ایلام عبارتند از : آبدانان، ایلام، ایوان، دره شهر، دهلران، شیروان و چرداول و مهران. مركز استان شهر ایلام است كه به علت زیبائی‌های طبیعی فراوانی كه دارد، عروس زاگرس نام گرفته است.
جغرافیای طبیعی و اقلیم استان
ناهمواری‌های استان ایلام از چین‌خوردگی‌های موازی در جهت شمال غربی و جنوب شرقی به وجود آمده است. این كوهها از رسوبات دوران اول تا چهارم زمینشناسی به یادگار مانده‌اند، ولی شكل‌گیری كلی آن‌ها عموماً به دوران دوم و سوم زمینشناسی مربوط است. این كوهها چنان گسترده و فشرده‌اند كه امكان شكل‌گیری دشت‌های میانكوهی در میان آن‌ها فراهم نشده است.
با توجه به نقشه ناهمواری‌های استان به خوبی معلوم می‌شود كه شمال و شمال شرقی استان از ارتفاعات و كوهستان‌های بلند تشكیل یافته و نیمهٔ غربی و جنوب غربی آن از نواحی كم ارتفاع با شیبی به طرف غرب شكل گرفته است كه دشت‌های وسیع گرمسیر منطقهٔ مهران – دهلران و دشت عباس را در بر می‌گیرد. ارتفاع این دشت‌ها از ۳۰۰ متر كمتر است. وجود این ناهمواری‌ها كه در مجاور سرزمین پست قرار گرفته‌اند، اختلاف ارتفاع این دو نیمه را به حدود ۳۰۰۰ متر می‌رساند. با توجه به این خصوصیت طبیعی، شكلی از زندگی اجتماعی پدید آمده است كه امروزه به نظام عشایری و ایلی معروف است.
به طور كلی نواحی شمالی و شمال شرقی استان ایلام كوهستانی و نواحی جنوب غربی و غرب آن از اراضی پست و كم ارتفاع تشكیل یافته است. مهم‌ترین ارتفاعات استان كبیر كوه و دینار كوه می‌باشند.
استان ایلام از نظر شرایط اقلیمی جزو مناطق گرمسیر كشور محسوب می‌شود، ولی به علت وجود ارتفاعات، اختلاف درجه حرارت و بارندگی در بخش‌های شمالی، جنوبی و غربی آن زیاد است، به طوری كه می‌توان از نظر اقلیمی، مناطق سه گانهٔ سردسیری، گرمسیری و معتدل را در این استان به خوبی مشاهده نمود. این مناطق سه گانه عبارتند از:
– مناطق كوهستانی شمال و شمال شرق: استان كه آب وهوای نسبتاً سردسیری با زمستان طولانی دارد. حداقل درجهٔ حرارت این مناطق در زمستان تا ۱۵ درجه زیر صفر می‌رسد و میزان بارندگی آن نیز به بیش از ۵۰۰ میلیمتر در سال بالغ می‌‌گردد.
– مناطق جلگه‌ای غرب و جنوب غربی استان: آب و هوای گرمسیری دارد. حداكثر درجهٔ حرارت این مناطق تا ۴۵ درجه سانتیگراد بالای صفر می‌رسد. میزان بارندگی این مناطق، حدود ۲۰۰ میلیمتر در سال است.
– مناطق میانی: آب و هوای معتدل دارد و درجهٔ حرارت آن در زمستان تا ۵ درجه زیر صفر و حداكثر حرارت آن در نقاط جنوبی و دره شهر در تابستان به بیش از ۴۰ درجه سانتیگراد می‌رسد. براساس گزارش ایستگاه سینوپتیك ایلام در سال ۱۳۷۵، در مركز استان حداكثر مطلق درجهٔ حرارت ۰/۴- درجهٔ سانتیگراد در بهمن ماه، مقدار بارندگی سالانه ۵۷۸/۴ میلیمتر، حداكثر رطوبت نسبی ۶۴ درصد و حداقل رطوبت نسبی ۲۴ درصد و تعداد روزهای یخبندان در فصل زمستان ۲۷ روز ثبت شده است.
در شهرستان دهلران، حداكثر مطلق درجهٔ حرارت ۴۹/۶ درجه سانتیگراد در تیرماه و حداقل مطلق درجهٔ حرارت ۰/۲- درجه سانتیگراد در بهمن ماه، مقدار بارندگی سالانه ۳۴۰/۳ میلیمتر، حداكثر رطوبت نسبی ۵۶ درصد و حداقل رطوبت نسبی ۳۲ درصد و تعداد روزهای یخبندان آن ۳ روز گزارش شده است.
بارندگی‌های سالانهٔ فراوان از یكسو و نقش استان به عنوان زهكش آب‌های سطحی سلسله جبال زاگرس از سوی دیگر، موجب پیدایش رودخانه‌های زیادی شده كه به منظور استفاده از آب آن‌ها سدهای انحرافی و كانال‌های متعددی نیز احداث شده است. آب‌های زیرزمینی استان ایلام به دلیل شرایط ویژه توپوگرافی و زمین‌ساختی غنای قابل توجهی ندارد. با این وجود استفاده از قنات و چاه‌های آب زیرزمینی نیز رواج دارد.
جغرافیای تاریخی استان
سرزمینی كه اكنون استان ایلام نام دارد، بنا به اسناد تاریخی فراوان، بخشی از كشور عیلام باستان بوده است. این كشور در حدود ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد به وجود آمده و تا سال ۶۴۰ پیش از میلاد به حیات اجتماعی خود ادامه داده است. در این سال، به فرمان آشور بانی‌پال به خاك و خون كشیده شده و منقرض شده است. از شهرهای این كشور، به اسامی شوش «پایتخت اصلی»، ماداكتو «پایتخت تابستانی»، اهواز، خایدالو، ماساباتیك و كابیانه اشاره شده است.
در كتیبه‌های بابلی، عیلام را «آلامتو» یا «آلام» خوانده‌اند كه به قولی به معنای كوهستان یا «كشور طلوع خورشید» است. مدتی پس از سقوط عیلام، حوزه فرمانروایی آنان به دو منطقهٔ تحت نفوذ پارس‌ها در شرق و مادها در غرب تقسیم شد. اقوام ساكن زاگرس در دورهٔ هخامنشی جزئی از امپراطوری هخامنشی بوده است. ولی ظاهراً ارتش هخامنشی برای عبور از زاگرس ناچار به پرداخت باج به كوه‌نشینان مقتدر آن بوده است.
بنا به نوشتهٔ مورخان یونانی، در زمان سلوكیه، ساكنین زاگرس اكثر اوقات با اقوام مهاجم و بیگانه در نبرد بوده‌اند. وجود آثار باستانی فراوانی از دورهٔ ساسانی در استان‌های ایلام و لرستان، نشان می‌دهد كه این منطقه در آن زمان بسیار آباد و با اهمیت بوده است. اسامی شهرهایی مانند «ماسبندان»، «مهرگان كدك»، «دارشهر»، «سیمره»، «اریوخ» و «شیروان» این نظر را تأیید می‌كند. محل دقیق برخی از این شهرها هنوز روشن نشده است.
در اواخر دورهٔ ساسانی، خاندان فیروزان بر این سرزمین و خوزستان حكومت داشته‌اند كه آخرین آن‌ها پس از شكست در جنگ جولا به دارالخلافه اعزام شده است. بعد از تسخیر ایران به وسیلهٔ عرب‌های مسلمان، احتمال دارد كه این ناحیه جزئی از ایالت كوفه شده باشد و اسامی شهرهای ماسبندان، مهرگان و سیمره معرب شده باشند.
در اواخر قرن چهارم هجری قمری، حسنویه كرد بر لرستان و ایلام فعلی حكومت می‌كرده است و تا اوایل قرن ششم هجری قمری، حكومت این خاندان ادامه داشته است.
از سال ۵۷۰ تا ۱۰۰۶ هجری قمری، اتابكان لُر بر لرستان و پشتكوه حكومت كرده‌اند. آخرین اتابك لُر به نام شاهوردیخان را شاه‌عباس صفوی به قتل رسانده و حسین خان سیلورزی جد والیان ابوقداره را به حكومت لرستان و پشتكوه منصوب كرده است. این خاندان پس از مدتی، مقر حكومت خود را به پشتكوه (ایلام كنونی) منتقل كرده‌اند و غلام‌رضا خان والی ابوقداره، آخرین والی پشتكوه پس از كودتای ۱۲۹۹ شمسی به نحوی نسبتاً مسالمت‌آمیز، منطقه تحت حكومت خود را رها كرده و به كشور عراق رفته است.
از سال ۱۳۰۹ شمسی در تقسیمات كشوری، ایلام جزو استان پنجم یعنی كرمانشاه گردید. سپس به علت موقعیت مهم سیاسی و مرزی و محرومیت‌های فراوان به فرمانداری كل تبدیل شد و اكنون یكی از استان‌های مهم كشور محسوب می‌شود.
وضعیت اجتماعی و اقتصادی استان
در آبان‌ماه سال ۱۳۷۵، جمعیت استان ۸۸۶۴۸۷ نفر بوده است، از این تعداد حدود ۵۳/۵ درصد در نقاط شهری و حدود ۴۴/۵ درصد در نقاط روستایی سكونت داشته و بقیه غیرساكن بوده‌اند.
در آبان‌ماه سال ۱۳۷۵، از ۸۸۶۴۸۷ نفر جمعیت استان، ۲۷۵۲۴۹ نفر مرد و ۶۱۱۲۳۸ نفر زن بوده‌اند و نسبت جنسی آن برابر ۱۰۴ بوده است. این نسبت برای اطفال كمتر از یكساله ۱۰۹ و برای بزرگسالان (۶۵ ساله و بیشتر) ۱۵۱ بوده است. نسبت‌های مذكور در نقاط شهری به ترتیب، ۱۰۸ و ۱۳۴ و در نقاط روستایی ۱۱۱ و ۱۶۶ بوده است. از جمعیت این استان حدود ۴۵ درصد در گروه سنی كمتر از ۱۵ ساله، ۵۱/۵ درصد در گروه سنی ۶۴-۱۵ ساله و ۳/۷۲ درصد در گروه سنی ۶۵ ساله و بیشتر قرار داشته‌اند و سن بقیهٔ افراد نیز نامشخص بوده است.
در سال مذكور، از جمعیت استان ۹۹/۹۱ درصد را مسلمانان تشكیل میدادهاند. این نسبت در نقاط شهری ۹۹/۹۳ درصد و در نقاط روستایی ۹۹/۸۸ درصد بوده است.
در فاصلهٔ سال‌های ۱۳۶۵ تا ۱۳۷۵، تعداد ۹۸۳۹۴ نفر به استان وارد و یا در داخل این استان جابه‌جا شده‌اند. محل اقامت قبلی ۲۳/۵۶ درصد مهاجران سایر استان‌ها، ۳۴/۹۹ درصد در شهرستان‌های دیگر همین استان و ۳۸/۹۶ درصد در شهرستان محل سرشماری بوده است. محل اقامت بقیه افراد، خارج از كشور یا اظهار نشده بوده است.
در آبان ۱۳۷۵، از ۸۳۷۴۱۵ نفر جمعیت ۶ ساله و بیشتر استان، ۷۶/۷۴ درصد باسواد بوده‌اند. نسبت باسوادی در گروه سنی ۱۴-۶ ساله ۹۴/۵۶ درصد و درگروه سنی ۱۵ ساله و بیشتر ۶۷/۰۲ درصد بوده است. در بین افراد لازم‌التعلیم (۱۴-۶ ساله)، نسبت باسوادی در نقاط شهری ۹۷/۶۱ درصد و در نقاط روستایی ۹۳/۰۶ درصد بوده است.
در این استان، نسبت باسوادی در بین مردان ۸۲/۰۴ درصد و در بین زنان ۷۱/۲۱ درصد بوده است. این نسبت در نقاط شهری برای مردان و زنان به ترتیب ۸۷/۶۷ درصد و ۷۹/۲۹ درصد و در نقاط روستایی ۷۷/۱۸ درصد و ۶۳/۸۰ درصد بوده است.
در سال مذكور، از جمعیت ۲۴-۶ ساله استان، ۷۱/۱۸ درصد در حال تحصیل بوده‌اند. این نسبت در نقاط شهری ۷۸/۰۲ درصد و در نقاط روستایی ۶۵/۷۱ درصد بوده است. در این استان ۹۲/۵۶ درصد از كودكان، ۸۹/۳۲ درصد از نوجوانان و ۴۲/۷۰ درصد از جوانان به تحصیل اشتغال داشته‌اند.
در سال فوق‌الذكر، در این استان، افراد شاغل و افراد بیكار (جویای كار) در مجموع، ۳۱/۸۸ درصد از جمعیت ۱۰ ساله و بیشتر را تشكیل میدادهاند. این نسبت در نقاط شهری، ۳۱/۸۸ درصد و در نقاط روستایی ۳۱/۲۶ درصد بوده است. از جمعیت فعال این استان، ۸۸/۲۲ درصد را مردان و ۱۱/۷۸ درصد را زنان تشكیل میدادهاند.
در آبان‌ماه سال ۱۳۷۵، از شاغلان ۱۰ ساله و بیشتر استان، ۲۹/۷۱ درصد در گروه‌های عمده كشاورزی، ۱۹/۹۱ درصد در گروه عمدهٔ صنعت، ۴۸/۱۴ درصد در گروه عمده خدمات و ۲/۲۵ درصد اظهار نشده گزارش شده است. این نسبتها در شهرها به ترتیب ۷/۳۹ درصد، ۲۳/۶۴ درصد، ۶۶/۸۰ درصد و ۲/۱۸ درصد و در روستاها ۵۳/۳۵ درصد، ۱۶/۵۹ درصد، ۲۷/۶۱ درصد و ۲/۴۶ درصد بوده است.
استان ایلام از استان‌های عشایرنشین كشور است و شرایط اقلیمی و جغرافیایی آن، امكانات مساعدی برای ییلاق و قشلاق عشایر فراهم آورده است. نظام اجتماعی در ایلام تا دهه‌های اخیر مبتنی بر نظام ایلی بود. هر ایل مشتمل بر چند طایفه و هر طایفه مشتمل بر چند تیره و هر تیره مركب از تعدادی مال یا هوز (خانوار) بوده است. در رأس هر ایل یك توشمال قرار داشت كه در ایلات مختلف میر، ملك، رئیس یا كاید نامیده می‌شد و به منزلهٔ خان ایل تلقی می‌شد. امروزه هرچند این نظام ایلی از هم پاشیده است، ولی باز هم ایلاتی در داخل قلمروهای مشخصی به ییلاق و قشلاق می‌پردازند. طوایف و ایلات ساكن استان ایلام به شرح زیر گزارش شده است:
– ایل ملكشاهی : شامل طوایف گچی، خمیس، كله‌وند، رسیله‌وند، باولك، خلیل‌وند، كاری‌وند، قیطون، كاظم‌بگ، باریاب، باوه، صمدتك و خوزی‌وند.
– ایل هلیلان و زردلان : شامل بالاوند، زردلانی، طرهانی، جلالوند و عثمانوند.
– ایل شوهان : شامل طوایف سفركلی، بلوچ، شرف، قیطول، كاوری، فلك، كلای‌وند و كوهرو باره.
– ایل كرد : شامل طوایف مرادخانی، شكربیگی، سلیمان‌خانی، دیناروند و كایدخوره.
– ایل ایوان : شامل طوایف بان سیری و چولك.
– ایل خزل : شامل طوایف شمسی‌‌وند، خفروند، مرشدوند و طایفه قلیوند.
– ایل اركوازی : شامل طوایف كردل، مورت، میثم، قیطونی، میر، مومه، قروش‌وند، بی، ملكشوند و كارشوند.
– عشایر عرب : شامل طوایف صیفی و ملخطاوی (ملك خطایی).
هر یك از ایلات و طوایف یاد شده مسیرهای كوچ و ایل راه‌های مخصوصی دارند كه در طی سال‌های متمادی از آن عبور كرده‌اند و امروزه نیز از همان مسیر، كوچ خود را انجام می‌‌دهند.
استان ایلام از مناطق محروم كشور است. وضعیت اقتصادی در این استان به نسبت سایر استان‌های كشور شاخص‌های بسیار پائینی دارد.
در این استان بیشتر فعالیت اقتصادی بر روی دامداری و كشاورزی متمركز شده است و زمینه‌های مساعدی نیز جهت پرورش زنبور عسل دارد. ولی در زمینهٔ صنعت وضعیت چندان مطلوبی فراهم نشده است. كشاورزی در اكثر نقاط استان به صورت سنتی انجام می‌شود بدین صورت كه مراحل مختلف آن از داشت، كاشت و برداشت با استفاده از اصول و روش‌های ابتدایی و سنتی صورت می‌گیرد.
مهم‌ترین محصول كشاورزی استان، گندم است. در این استان امكانات بالقوه فراوانی برای توسعه و گسترش دامداری و دامپروری وجود دارد و هم اكنون نیز بخش مهمی از درآمد و حتی اشتغال مردم استان در بخش كشاورزی متمركز شده است. آب و هوای متنوع، وجود كوهستان‌ها، جنگل‌ها و مراتع نسبتاً سرسبز و انواع گل و گیاه در بهار و تابستان و وجود مناطق گرمسیری و سردسیری در مجاورت یكدیگر، بهترین شرایط را برای پرورش زنبور عسل فراهم آورده است.
استان ایلام یكی از محروم‌ترین استان‌های كشور از لحاظ صنعت است و به علت شرایط خاص اقتصادی و اجتماعی از دیرباز، صنایع، خصوصاً صنایع نوین كارگاهی، در آن رونق چندانی نیافته است.
بخش صنعت سهم بسیار ناچیزی از اشتغال را نسبت به بخش خدمات و كشاورزی به خود اختصاص داده است. صنعت استان ایلام عمدتاً در صنایع خانگی و كارگاهی خلاصه می‌شود و صنایع دستی آن عبارتند از : قالی و قالیچه، جاجیم، خورجین، سیاه چادر، رسن، نمد، گیوه و گلیم كه با توجه به فراوانی مواد اولیه مانند پشم و موی بز تولید آن‌ها از قدیم‌الایام رایج بوده است.
منابع معدنی استان نیز منحصر به منابع رسوبی است و عمدتاً شامل كانی‌های غیرفلزی می‌باشد. تاكنون ذخایر كانی فلزی در استان شناخته نشده است ولی استان ایلام ذخایر بالنسبه غنی نفت و گاز دارد.
