زاینده رود

زاینده‌رود یكی از بزرگترین رودخانه‌های ایران است كه در مركز كشور، یعنی استان اصفهان، از مغرب به مشرق جریان دارد. این رودخانة مصّفا، رگ حیاتی و عامل اصلی سرسبزی و حاصلخیزی اصفهان محسوب می‌شود. سرچشمه این رودخانه، دامنه‌های زردكوه بختیاری است كه در حد فاصل بین اصفهان و لرستان قرار دارد. سرچشمه زاینده‌رود به شكل حوضی مدور با مساحتی در حدود سیصد زرع می‌باشد كه به «چشمه جانان» معروف است. چشمة مذكور در این ناحیه می‌جوشد و به طرف مشرق سرازیر می‌شود. پس از طی سه فرسنگ، به چشمه دیگری به نام «چهل چشمه» می‌رسد. همچنین از سمت شمال این منطقه، یعنی ناحیة فریدن، دو چشمة بزرگ دیگر به نام «خُرِسنگ» و «كودَنگ» به جانانه‌رود ملحق می‌شود. انشعاب دیگری نیز به نام زرین‌رود از طرف جنوب یعنی چهارمحال به این رودخانه اضافه می‌شود. منبع اصلی انشعاب‌ اخیر زیر‌ِ كوهی قرار دارد كه زردكوه نامیده می‌شود.

مافروخی در كتاب محاسن اصفهان نوشته است: ایل چهار لنگ در كنار رودخانة خُرِسنگ و كودنگ و ایل هفت لنگ در كنار رودخانة زرین رود زندگی می‌كرده‌اند. در كنار و اطراف جانانه‌رود هم، آبادیها و جمعیت‌هایی وجود داشته كه بر اثر كش‌مكش‌های قومی، به ویرانی كشانده و تبدیل به محل كشت و زرع شده‌اند.

اكثر كوههای این منطقه برف‌گیر است. دو چشمه دیگر نیز در این حوالی وجود دارد، كه یكی از آنها نمكین و شور است و حتی از آن نمك سفید و لطیفی استخراج می‌كنند. اما چشمة دیگر دارای آب شیرین است و با آن زراعت می‌نمایند.

سد زاینده رود

سد بتونی قوسی شاه عباس بزرگ یا سد زاینده رود، در 117 كیلومتری غرب شهر اصفهان و 60 كیلومتری شهركرد  بر روی رودخانه زاینده رود در محلی به نام آبادچی كه در 60 كیلومتری سرچشمه زاینده رود قرار دارد بنا شده است.

ساخت این سد در سال 1344 ه. ش. آغاز و در سال 1349 ه. ش. پایان یافته است. با ایجاد این سد، آب مصرفی استان اصفهان تامین شده، اراضی بیشتری به زیر كشت در آمده و نیروی برق نیز تولید می شود.

دریاچة سد زاینده رود در شهر چادگان، یكی از مناطق دیدنی و از مراكز گردشگری استان و به لحاظ تأمین آب و تولید انرژی برق، دارای اهمیت بسیاری است.

زاینده رود

عظمت رودخانه زاینده‌رود پس از الحاق آب كوهرنگ به آن، مشخص می‌شود. در حقیقت سرچشمة اصلی زاینده‌رود، كوهرنگ است كه باعث می‌شود در فصول مختلف رودخانه زاینده‌رود پر آب و با بركت باشد. اتصال آب كوهرنگ را به زاینده‌رود، به زمان صفوی و شاه طهماسب نسبت می‌دهند. اسكندربیك در عالم آرای عباسی می‌نویسد: شاه طهماسب به میر فضل الله شهرستانی حاكم آن نواحی دستور داد تا چشمة محمودی (چشمة كوهرنگ) را كه آب آن به طرف خوزستان هدر می‌رفته، به زاینده‌رود متصل نماید. اما به رغم انجام مقدمات كار و تلاش فراوان، وجود كوهی عظیم در حد فاصل بین این دو رود، همچنین وجود معادن گوگرد در آن كوه كه باعث خفگی می‌شد و عده‌ای از كارگران را به هلاكت رساند، این كار پس از صرف هزینه‌های سنگین متوقف گردید.
در سال ۱۰۲۷ شاه عباس، محبعلی بیگ را جهت انجام این كار به كوهرنگ فرستاد، اما او هم كاری از پیش نبرد. سپس شاه عباس، امام قلیخان بیگلربیگی فارس و حسین‌خان حاكم لرستان را مأموریت داد، آنها نیز ناموفق بودند. سرانجام شاه عباس شخصاً اقدام نمود، و به طرف سرچشمة زاینده‌رود حركت كرد ولی اجل او را مهلت نداد. در زمان شاه عباس دوم نیز اقداماتی اساسی و جدی انجام گردید. حتی از مهندسین فرانسوی دعوت به عمل آمد، اما آنها نیز توفیقی نیافتند، زیرا كار سنگین و مخارج آن زیاد و بیشتر سال، هوای آنجا سرد و یخ‌بندان بود.

عاقبت در هفتم مهرماه سال ۱۳۲۷ شمسی مقدمات حفر تونل كوهرنگ آغاز و در ۲۴ مهرماه سال ۱۳۳۲ شمسی تونل مزبور افتتاح و آب كوهرنگ به زاینده‌رود هدایت گردید.تونل كوهرنگ در ارتفاع ۲۷۰۰ متری كوه تعبیه گردیده. طول آن ۲۸۳۵ متر و قطر آن ۱۱ متر مربع می‌باشد. این تونل به وسیله دریچه‌هایی باز و بسته می‌شود. عرض تونل ۷۵/۲ متر و ارتفاع آن ۵/۲ متر است. آب رودخانه زاینده‌رود پس از عبور از تونل مذكور هزاران هكتار زمین را مشروب كرده، پس از پیمودن ۳۶۰ كیلومتر از راههای پرپیچ و خم و سرسبز و حاصلخیز، در ۱۴۰ كیلومتری جنوب شرقی اصفهان به باتلاق گاوخونی می‌ریزد.

یكی دیگر از سرچشمه‌های معروف زاینده‌رود، «چشمة دیمه» است كه از نظر شرب و املاح، دارای سالم‌ترین و عالیترین نوع آب در جهان است. این چشمه در روستای دیمه نزدیك فارسان و پایین كوه، در سطح زمین قرار گرفته است كه آب آن در طول سال به طور یكنواخت از زمین می‌جوشد. در سالهای اخیر املاح معدنی آب این چشمه در آزمایشگاههای معتبری مورد آزمایش قرار گرفته و به دنبال تأیید كیفیت عالی آن، كارخانه‌ای بزرگ با سرمایه‌ای سنگین در شرف احداث است تا آب این چشمه به صورت بطرهای سربسته و بهداشتی. به كشورهای جهان صادر شود.

این رودخانه در كتب تاریخ و جغرافیا به نام‌های زاینده‌رود، زنده‌رود، زندرود، زرین‌رود، زرینه‌رود، زن رود و زندك‌رود آمده است، زیرا آب آن در طول مسیر زایش كرده، تزاید می‌یابد. و به همین مناسبت زاینده‌رود نامیده شده است. بعضی نیز آن را عامل سلامتی و زنده‌بودن می‌دانستند و نام زنده‌رود بر آن نهاده‌اند ماه فروخی در كتاب محاسن اصفهان می‌نویسد: موقعی كه عضدالدوله برای دیدار پدر و برادرانش به اصفهان آمد، از آب رودخانه فرات برای نوشیدن با خود آورده بود، وقتی آب گوارای زاینده‌رود را چشید، دستور داد آبهای فرات را ریختند و گفت: «با وجود زنده‌رود، فرات، شرب را نشاید.»
از این رودخانه، جهت مشروب ساختن باغها و عمارتها و كشتزارهای داخلی اصفهان، پنج شاخة بزرگ، جدا شده كه در گویش اصفهان به آنها‌«مادی» می‌گویند. این مادیها به ترتیب زیر وارد اصفهان می‌شوند:

جوی شاه: كه آب آن مخصوص عمارتهای سلطنتی بوده و نصف مادی فرشادی آب داشته است.

مادی نیاصرم: این مادی كه از بزرگترین مادیهای اصفهان است از كنار پل مارنان از رود جدا شده، از جنب محله لنبان می‌گذرد به طرف شرق اصفهان جریان می‌یابد. این مادی، به هنگام پرآبی، دویست سنگ آب دارد.

مادی فرشادی: این مادی بالاتر از مادی نیاصرم از رودخانه جدا شده، محله‌های چهارسو و شمس‌آباد را مشروب می‌سازد و سپس از محلة خواجو می‌گذرد و آب آن به یك چهارم‌اب مادی نیاصرم می‌باشد.

مادی فدن: آب این مادی را سلاطین صفویه وقف سلامتی خود كرده بودند. این مادی بالاتر از سه مادی دیگر قرار داشت و به دروازه دولت می‌رفت. سپس در آنجا به شعبات كوچكی تقسیم می‌شد.

مادی تیران یا طهران: این مادی از مغرب شهر گذشته، به محلة بیدآباد و چهارسوق شیرازیها می‌رسید.

سایر مادیهای بزرگ شهر اصفهان عبارت‌اند از ناجوان، نایج، شایج، قمش، و عبدالله خان. بطور كلی از سرچشمة زاینده‌رود تا گاوخونی ۱۵۴ مادی و نهر از این رودخانه جدا می‌شود. شاید كلمة مادی مربوط به زمان مادها باشد به علت آنكه آب را از چاهها به صورت قنات به روی زمین آورده و جاری می‌ساختند.

پل‌های روی رودخانه زاینده رود اصفهان

زاینده رود به علت موقعیت خاصی كه در شهر اصفهان دارد محل ساخت پل های متعددی است. برخی از این پل ها قدمت تاریخی داشته و همه ساله هزاران توریست داخلی و خارجی را به سمت زاینده رود روانه می سازند.

بر روی رودخانه زاینده‌رود چندین پل تاریخی از زمان صفویان و قبل از آن برجا مانده‌است. اولین پل تاریخی بر روی زاینده رود پل روستای اورگان از توابع شهرستان چادگان در ۴۰كیلومتر بالاتر از سد زاینده رود می‌باشد.

در استان چهارمحال بختیاری پل زمانخان و در استان اصفهان پل‌های مشهور تاریخی سی و سه پل یا پل الله وردی خان، پل خواجو و پل‌های اژیه و ورزنه بنا شده‌است. قدیمی‌ترین پل ساخته شده بر روی زاینده رود «پل شهرستان» است.

رفتینگ در زاینده رود

این تفریح مهیج را در اصفهان از دست ندهید. رفتینگ یا همان قایق سواری هیجان انگیز در آب های خروشان بهترین گزینه ای است كه در خصوص بازدید از زاینده رود می توانید انتخاب كنید. 

رودخانه های محدودی در سراسر جهان قابلیت رفتینگ را دارند و بهتر است بدانید كه زاینده رود نیز یكی از همین رودخانه های خروشان است. البته برای اجرای رفتینگ باید به نواحی خارج از شهر بروید. اغلب مردم به بازدید از زاینده رود در محل پل های خواجو، سی و سه پل و مارنان كفایت كرده و لذت یك تفریح مهیج را از دست می دهند.

جهت انجام قایق رانی در زاینده رود می توانید در یك تور رفتینگ ثبت نام كنید و یا اینكه شخصا به محل خرید بلیط بروید و به تفریح بپردازید. برای رفتینگ زاینده رود سه مسیر وجود دارد كه دارای درجات مختلفی از سطح دو و سه از حیث خروشانی و عمق هستند. برای رفتینگ باید سن شما در رده 12 تا 50 سال قرار داشته باشد و بیماری خاصی نداشته باشید.

ماهیگیری در زاینده رود

در بخش های آغازین زاینده رود، ماهی قزل آلا و ماهی زرد پر به وفور یافت می شود. در منطقه بهاران زاینده رود، انواع مختلفی از ماهیان صاردین، زرد پر، كپور و ماهی شیر نیز وجود دارد. در دیگر نقاط زاینده رود شاهد وفور ماهیان كپور هستیم. ماهی گیری در زاینده رود منطبق بر قواعد بین المللی صید ماهی و برخی از قواعد زیست محیطی ایران است.

تالاب گاوخونی و زاینده رود در اصفهان

زاینده رود پس از طی مسیر پرپیچ و خم خود به تالاب گاوخونی منتهی می شود. تالاب گاوخونی در تاریخ 23 ژوئن 1975 به عنوان یكی از تالاب های مهم بین المللی در فهرست تالاب های كنوانسیون رامسر معرفی و ثبت شد.

خشك شدن زاینده رود

زاینده رود سال‌هاست كه به دلایل مختلف مانند بحث خط لوله انتقال آب به یزد و سایر استان‌ها، برداشت بی‌رویه آب در شهرهای بالادست و غیره از حركت باز می‌ایستد و شهر اصفهان از نعمت آن محروم می‌شود.

زاینده رود برای اولین بار در سال 1379 برای مدت یك سال از خروش افتاد و در سال 1380 دوباره در شهر جریان پیدا كرد و لبخند شادی را بر لبان مردم اصفهان نشاند. این اتفاق بار دیگر در سال‌های 87 و 88 تكرار شد و هر بار تیتر مهم اخبار رسانه‌ها گردید و تا امروز این روند تكرار و تكرار می‌شود و با هر بار قطعی آب زاینده رود سكوتی عمیق محدوده زاینده رود در اصفهان را فرامی‌گیرد و خبری از نشاط روزهای پر آبی در شهر نیست.

جالب و البته تلخ است كه بدانید حتی دوام پل‌ها نیز با خشك شدن زاینده رود به خطر افتاده است و با نابودی آن‌ها برگی از تاریخ این مرز و بوم به فراموشی سپرده می‌شود.

خشك شدن زاینده رود ممكن است به گردشگری شهر نیز آسیب وارد كند و علاوه بر آن بسیاری از مزارع و زندگی كشاورزان مورد تهدید واقع شود. همچنین وجود این رودخانه به تلطیف هوا و كاهش آلودگی و غبار هوای شهر كمك خواهد كرد.

اما امروزه جز كویری خشك چیزی از بستر رودخانه باقی نمانده است و همه ما امید داریم كه روزی آب برای همیشه به رودخانه زاینده رود برگردد و شهر را پر از نشاط و شاید و سرزندگی كند.