پیشینه
این شهر دارای پیشینه‌ای چندین هزار ساله است. این شهر دومین مركز شهری و تجاری استان یزد محسوب می‌شود و به واسطه بافت تاریخی ارزشمند خود تمام شهر در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسیده. لازم به ذكر است شهرك جهان آباد نیز از عمده ترین مراكز صنعتی این شهر می‌باشدواین شهرستان با تولید نیمی از كاشی وسرامیك كشور قطب این محصول محسوب می‌شود. میبد یكی ازكانون‌های اولیه یكجانشینی درایران است كه درواحه پهناوریزد واقع شده‌است. روزگاری دركناردریای ساوه قرار داشته‌است كه از ساوه تا حاجی آباد نمك كشیده شده بود و ساكنان آن ازطریق این دریاچه رفت و آمد می‌كردند.(تاریخ یزد، جعفری) با توجه به پیداشدن سكه ضرب میبد دردوره ساسانی مشخص می‌شود كه میبد دراواخردوره ساسانی شهری معتبر و با اهمیت بوده‌است زیرا ازیكصدو یازده شهری كه در ایران قبل از اسلام شناسایی شده ازتعداد معدودی ازآنها شرایط ضرب سكه و یا اجازه آن را داشته‌اند.(شهرهای ایران، پیكولوسكایا) دلایل متعددی را می‌توان نام برد كه میبد و به ویژه نارین قلعه آن بیش ازمناطق دیگریزد، مسكون شده و اولین نقطه یكجانشینی دراین ناحیه بوده‌است. جعفری، اولین مورخ یزدی قرن هشتم درمورد بنای نارین قلعه حكایت اسطوره‌ای و افسانه‌ای عنوان می‌نمایند كه نشانگر آن است كه حتی درآن زمان هم عامه و خاص ازدیرینه بودن این مكان مطلع بوده‌اند. وی می‌گوید كه سلیمان نبی نارین قلعه را برای اختفای دفینه وگنج خود ایجاد نمود.نقش نگاره‌ای كه اخیراً درهمین مكان برروی تكه سفال پیدا شده‌است نشانگرواقعیت‌های بسیاری است. نقش نیمه انسان – نیمه حیوان حك شده براین سفال مربوط به نوع اعتقادات مذهبی مردم این ناحیه بوده كه شبیه همان نقش نگارهایی است كه درتمدن هزاره سوم پیش ازمیلاد عیلامی‌ها می‌باشد.(تاریخ عیلام، شیرین بیانی) نارین قلعه میبد درقرون اولیه اسلامی هم ازعظمت و اهمیت زیادی برخورداربوده ازقلاع غیرقابل نفوذ برای دشمنان بوده‌است.
در مورد نام میبد سه نظر وجود دارد: ۱- در روزگارانی كه میبد شهری بندری و مهم و دارای تاكستانهای بسیار وسیعی بوده‌است انگور این تاكستانها به جاهای دیگر صادر میشده و لذا آن را صاحب می(می+ بد) نامیدهاند. ۲-می بد همان تغییر یافته «موبد» در دین زرتشت می‌باشد. ۳-یزدگرد سوم دارای سه سردار نامدار به نامهای میبدار، بیدار و عقدار بوده كه هر كدام به آبادانی میبد، بیده و عقدا كوشیده اند. درتاریخ محلی یزد شهرساسانی میبد به عهد چند تن ازشاهان این خاندان ازجمله یزدگرد، قباد و انوشیروان نسبت داده‌اند و به نام یكی ازسرداران و یا فرزندان شاه می‌خوانند از جمله آنكه یكی ازسرهنگ‌های یزدگرد را بانی شهردانسته‌اند اما احمد كاتب روایتی دارد كه بنای مدینه میبد به عهد پادشاهی قباد نسبت داده‌است. بنای مدینه میبد به واسطه شاه موبد شد و چون شاه موبد مدینه میبد تمام كرد او را «موبدگرد» نام نهاد و به مرور ایام (گرد) را محذوف كردند و موبد را میبد گفتند. به طوركلی نام میبد (میبذ) به نوبه خود مهرو نشانی ازدوره ساسانی است، به روایتی دیگر به دلیل مساعد بودن آب و هوای این شهر یكی از سرهنگان یزدگرد همان مهبود ازسپهبدان نامدار عهد قباد و انوشیروان در این شهرسكنی گزیده و نام این شهر درگذر زمان بعد از دگرگونی میبد تغییریافته‌است.البته دیدگاه دیگری بر این باور است كه این سرهنگ لقب میبدار را به واسطه فرماندهی این ناحیه بدست اورده‌است نه اینكه میبد بواسطه این سرهنگ. متاسفانه بعلت ندانم كاریها و كوته بینی‌های مقامات شهری، بالاخص شهرداری، عدم درك ارزش آثار باستانی و سلطه نوعی تفكر وهابی گری كه در مقابل اماكن مذهبی بقیه آثار قدیمی را بر نمی‌تابد بافت تاریخی شهر كه یادگار ایران باستان بوده بطرز فاجعه باری صدمات فراوانی دیده‌است كه غیر قابل جبران می‌باشد. سیاستهای ابلهانه تعریض كوچه‌ها، تخریب قلعه و استفاده از زمین آن برای بنیاد مدرسه، احداث خیابان در مركز محلات، ثبت آثار تاریخی بعنوان املاك فردی و آنگاه تخریب آنها توسط جمعی فرصت طلب و سودپرست و عدم ممانعت از آن توسط ادارات و مقامات فاسد محلی میبد را اكنون بصورت ده-شهری در آورده‌است كه اكثر یادگارهای تاریخی آن قربانی شده‌اند.
میبد و صنعت
اساس اقتصاد شهر میبد بر صنعت استوار است. مهمترین صنایع میبد عبارتند از سفالگری، كاشی و سرامیك و ذوب آهن. كارخانه های متعدد كاشی و سرامیك سازی، میبد را به قطب صنعت كاشی و سرامیك ایران تبدیل كرده‌است. هم اكنون بیش از یك چهارم كاشی ایران در میبد تولید می‌شود. سفالگری پیشه دیرینه مردمان این دیار بوده‌است و امروزه نیز سفال میبد به سرتاسر دنیا صادر می‌شود. به طور كلی رونق صنعت سفالگری و كاشی و سرامیك در میبد را باید در چهارچوب پیوند صنعت و سنت ارزیابی كرد. بزرگترین مركز پرورش بلدرچین كشور كه رتبه دوم خاورمیانه را نیز دارا می‌باشد در شهرستان میبد واقع است.
آموزش عالی
میبدیان تقریبا هر ساله از نظر ضریب پذیرش در كنكور سراسری دانشگاهها رتبه اول كشور را احراز كردهاند. آمار، رقم پذیرش ۵/۱۶ درصد را به ما نشان می‌دهد. میبد دارای چندین واحد آموزش عالی می‌باشد كه نزدیك به ۹۰۰۰ دانشجو در آنها مشغول به تحصیل می‌باشند.
جغرافیا و اقلیم شهرستان میبد
مخوف‌ترین كویرهای جهان در داخل لگن بزرگ و بسته فلات ایران واقع شده‌اند، كه دشت رسوبی و پر دامنه یزد، یكی از حوضه‌های شاخص جغرافیایی آن است. گستره این دشت از دامنه‌های شیركوه در جنوب آغاز می‌شود و با شیب ملایمی تا كویر سیاه‌كوه در شمال، در مسافتی بیش از یكصد كیلومتر ادامه می‌یابد. شهر میبد در بخش میانی این دشت واقع است. به طور كلی رشته كوههایی كه دور تا دور فلات مركزی را در برگرفته‌است سبب شده كه دامنه‌های خارجی فلات، از رطوبت بیشتری برخوردار بوده و دامنه‌های داخلی آن خشك باشد. بنابراین كمبود نزولات جوی و آفتاب داغ آسمان صاف ایران، زندگی تب‌آلودی را در حاشیه كویر به وجود آورده‌است. میبد در ۵۴ درجه و ۲ دقیقه و ۱۰ ثانیه طول جغرافیایی و ۳۲ درجه و ۱۴ دقیقه و ۴ ثانیه عرض جغرافیایی واقع بوده و ارتفاع متوسط آن از سطح دریا ۱۲۳۴ متر می‌باشد. شهر میبد در شمال غرب شهر یزد، كنار جاده تهران – بندرعباس و راه‌آهن تهران – كرمان و در حاشیه كویر مركزی ایران قرار دارد. اراضی خاوری آن دشت و هموار است و از سوی غرب به كوهپایه و ارتفاعات جنوبی عقدا منتهی می‌گردد. شهرهای یزد، صدوق و اردكان به ترتیب همسایگان جنوب شرق، جنوب و شمال این شهرستان هستند. مساحت كل شهر میبد بر اساس طرح هادی، ۵/۱۹ كیلومتر مربع (۱۹۵۲هكتار) می‌باشد كه از این اراضی بخشهای كشاورزی و باغات ۲۸۲ هكتار، اراضی مسكونی ۲۶۲ هكتار، موات و بایر ۴۵۲ هكتار است. بررسی میبد و نحوه استقرار آن نشان می‌دهد كه توپوگرافی، آبهای تحت‌الارضی و استخراج آب (قنات) در شكل‌گیری شهر نقش مهمی داشته‌است. میبد در كنار مسیل رودخانه‌های قدیمی و در جوار راه قدیمی ری – كرمان به صورت مجتمع‌های زیستی اولیه شكل گرفته‌است. این شهر بر روی شیب طبیعی كه از جنوب به شمال بوده قرار دارد. این شیب به صورتی است كه روستای ركن‌آباد در جنوب شهر حدود ۲۰ متر بلندتر از روستای عشرت‌آباد در شمال شهر است.
وضعیت اجتماعی شهرستان میبد
این شهرستان به لحاظ تراكم نسبی جمعیت، بعد از یزد قرار دارد. در حال حاضر جمعیت این شهرستان بالغ بر ۶۲۲۸۶ هزار نفر است. شهرستان میبد بر پایه تقسیمات كشوری كه توسط دفتر تقسیمات كشوری وزارت كشور انجام گرفته شامل یك بخش مركزی شهر میبد و دو دهستان: بفروئیه و شهیدیه و ۹۷ آبادی است. كشاورزی میبد رونق دارد و از دیرباز كشاورزی از كارهای مهم آن بوده‌است و هنوز بخش بزرگی از زمین‌های پیرامون شهر در محله‌ها به كشت یا به باغ انار اختصاص دارند. در زمین‌های خارج از محدودهٔ شهری نیز كشت گندم، صیفی، یونجه، پسته، پنبه و دیگر فرآورده‌های كشاورزی رواج دارد. در گذشته كشت‌زارهای پنبه در این ناحیه زیاد بوده‌است، ولی امروزه به دلیل كمی درآمد اقتصادی آن و كم شدن آب میبد جای خود را به باغ‌های انار و… داده‌است. مهمترین نقاط دامپروری میبد، آبادی‌های كوهپایه‌ای باختر و روستای حسن آباد است. همچنین شماری مرغداری نیز در میبد وجو دارد كه علاوه بر تأمین نیاز ناحیه به دیگر نقاط نیز مرغ صادر می‌شود. صنایع دستی مردم این دیار زیلوبافی، سرامیك‌سازی، سفال‌سازی، كرباس‌بافی، فرش‌بافی و موتابی است كه از گذشته دور در این ناحیه رواج داشته‌است. همه ساله زیلوهای بافت میبد و فرآورده‌های سرامیك‌سازی آن به دیگر شهرهای استان یزد و سایر نقاط ایران صادر می‌شود. دانشگاه آزاد میبد با بیش از ۴۰۰۰ دانشجو در رشته‌های كارشناسی سرامیك، عمران، حقوق، مترجمی زبان انگلیسی، زراعت، مرتع و آبخیز داری، كامپیوتر و… فعالیت دارد. میبد یكی ازكانون‌های اولیه یكجانشینی درایران است كه درواحه پهناوریزد واقع شده‌است.روزگاری دركناردریای ساوه قرار داشته‌است كه از ساوه تا حاجی آباد نمك كشیده شده بود و ساكنان آن ازطریق این دریاچه رفت و آمد می‌كردند.(تاریخ یزد، جعفری) با توجه به پیداشدن سكه ضرب میبد دردوره ساسانی مشخص می‌شود كه میبد دراواخردوره ساسانی شهری معتبر و با اهمیت بوده‌است زیرا ازیكصدو یازده شهری كه در ایران قبل از اسلام شناسایی شده ازتعداد معدودی ازآنها شرایط ضرب سكه و یا اجازه آن را داشته‌اند. دلایل متعددی را می‌توان نام برد كه میبد و به ویژه نارین قلعه آن بیش ازمناطق دیگریزد، مسكون شده و اولین نقطه یكجانشینی دراین ناحیه بوده‌است. جعفری، اولین مورخ یزدی قرن هشتم درمورد بنای نارین قلعه حكایت اسطوره‌ای و افسانه‌ای عنوان می‌نمایند كه نشانگر آن است كه حتی درآن زمان هم عامه و خاص ازدیرینه بودن این مكان مطلع بوده‌اند. وی می‌گوید كه سلیمان نبی نارین قلعه را برای اختفای دفینه وگنج خود ایجاد نمود.نقش نگاره‌ای كه اخیراً درهمین مكان برروی تكه سفال پیدا شده‌است نشانگرواقعیت‌های بسیاری است. نقش نیمه انسان – نیمه حیوان حك شده براین سفال مربوط به نوع اعتقادات مذهبی مردم این ناحیه بوده كه شبیه همان نقش نگارهایی است كه درتمدن هزاره سوم پیش ازمیلاد عیلامی‌ها می‌باشد.(تاریخ عیلام، شیرین بیانی) نارین قلعه میبد درقرون اولیه اسلامی هم ازعظمت و اهمیت زیادی برخورداربوده ازقلاع غیرقابل نفوذ برای دشمنان بوده‌است. شخصیت‌های میبد: اندیشمندان، ادیبان، سیاست‌مداران و روحانیون بزرگی از این شهر برخاسته‌اند. ازجمله:ابوالفضل رشیدالدین میبدی صاحب تفسیر ارزشمند «كشف الاسرار» در قرن ششم هجری، قاضی میرحسین میبدی، خطیرالملك وزیر دربار سلجوقیان، آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالكریم حایری میبدی بنیانگذار حوزه علمیه قم و استاد امام خمینی، دكتر آیت الله مرتضی حایری و آیت الله مهدی حایری(فرزندان حاج شیخ عبدالكریم)، ایت الله حاج شیخ علی حایری بارجینی، حسین مكی، سرلشكر دكتر فیروزابادی وامامی میبدی… را می‌توان نام برد. متاسفانه بعلت ندانم كاریها و كوته بینی‌های مقامات شهری، بالاخص شهرداری، عدم درك ارزش آثار باستانی و سلطه نوعی تفكر وهابی گری كه در مقابل اماكن مذهبی بقیه آثار قدیمی را بر نمی‌تابد بافت تاریخی شهر كه یادگار ایران باستان بوده بطرز فاجعه باری صدمات فراوانی دیده‌است كه غیر قابل جبران می‌باشد. سیاستهای ابلهانه تعریض كوچه‌ها، تخریب قلعه و استفاده از زمین آن برای بنیاد مدرسه، احداث خیابان در مركز محلات، ثبت آثار تاریخی بعنوان املاك فردی و آنگاه تخریب آنها توسط جمعی فرصت طلب و سودپرست و عدم ممانعت از آن توسط ادارات و مقامات فاسد محلی میبد را اكنون بصورت ده-شهری در آورده‌است كه اكثر یادگارهای تاریخی آن قربانی شده‌اند.
سوابق و پیشینه تاریخی میبد
بر اساس شواهد موجود و یافته‌های بررسی‌ها، بنیاد اولیه شهر میبد متعلق به ادوار كهن تاریخ ایران است. بر اساس یك افسانه، میبد در روزگار «كیومرث» بنیانگذاری شد و نخستین ساكنان این سرزمین یعنی اهالی فیروزآباد، مهرجرد، بیده، میبد و بارجین در دهانه رودخانه‌های قدیمی میبد یا به فاصله‌ای نزدیك از مصب آنها استقرار یافته و از راه آب و دریا به این سرزمین پا گذاشتند. به دلیل آنكه امكان تأمین نیازهای اولیه از جویبارهای دائمی یا فصلی بستر این رودخانه میسر بود. ولی پس از تغییرات اقلیمی و كاهش آبهای سطحی منطقه، اهالی آن به فنون آب‌یابی و كاریزكنی دست یافتند. «میبد» یكی از نمونه‌های نادر شهرهای باستانی ایران به شمار می‌رود، هرچند كه بافت سنتی آن گزندهای فراوان دیده‌است، امّا هنوز بسیاری از پدیده‌ها و عناصر شهری قدیم، مانند راه‌های باستانی، بناها و تشكیلات وابسته به آن، كهن‌دژ، شارستان، بیرونه‌ها و آثار گسترش شهری و بازمانده بناهای كهن را می‌توان در آن تشخیص داد. كهن‌ترین سند هویت تاریخی و آغاز شهرسازی در سرزمین یزد، «نارین قلعه» میبد است. این كهن دژ همچون پیری خسته و خاموش سرگذشت سالیان دراز رنج و آسایش مردمان این دیار را به یاد دارد. گسترش شهر بر اساس طرح و نقشه سنجیده‌ای صورت گرفت كه در آن زمان برای پی‌ریزی یا توسعه شهرها به كار می‌بردند و در همه جای ایران كم و بیش همانند بود. نقشه منظم شهرهای ساسانی بیشتر بصورت شبكه مستطیل مانند با محورهای اصلی متقاطع و فرم چلیپایی بودند كه خندق و حصاری محكم آن را فرا می‌گرفت. ابتدا و انتهای محورهای اصلی (شاهراه‌ها – شاهكوچه‌ها) به چهار دروازه می‌رسید. در این دوره، بر اساس یك باور ایرانی بر آن بودند كه جهان چهار بخش دارد و شهرها را باید طوری بسازند كه درهای آن به چهارسوی جهان گشوده باشد. این چهار سو را «چهاركوستیك» می‌خوانند. طرح گسترش شهر میبد در زمان ساسانیان دارای همین ویژگی‌هاست، تقریباً تمامی شالوده دیوارهای گرداگرد شهر و بخش قابل توجهی از خندقها و دروازه‌های چهارگانه آن هنوز باقی است و با گذشت قرن‌ها و تغییرات گوناگون كه غالباً تدریجی و گهگاه سریع و توسط فرمانروایان صورت گرفته‌است، شبكه اساسی شهر در محدوده «شارستان» هنوز آشكارا قابل شناسایی است. سكه‌های به جای مانده از دوران پوراندخت ساسانی كه در این شهرستان ضرب می‌شد، از جمله اسناد تاریخی است كه اهمیت سیاسی و مدنیت شهرستان میبد را در دوران ساسانی نشان می‌دهد.
میبد در كتب:
احمد بن‌حسین بن علی كاتب در كتاب تاریخ جدید یزد می‌نویسد سه سرهنگ یزدگرد به نامهای بیدار و عقدار و میبدار، در سه منطقه سه دیه به نامهای بیده و عقدا و میبد ساختند. سید عبدالعظیم پویا در كتاب سیمای باستانی شهر میبد می‌گوید نام میبد نیز خود مهر و نشان ساسانی دارد تا آنجا كه می‌دانیم نام میبد (میبذ) كه از واژه‌های فارسی میانه‌است در دوره ساسانی به این شهر اطلاق گردیده‌است. ابن اثیر مورخ قرن ۶ در گزارش جنگهای داخلی آل‌سلجوق آورده‌است. هنگام محاصره اصفهان توسط بركیارق، خطیر الملك میبدی وزیر سلطان محمد بن ملكشاه از دروازه‌ای كه به او سپرده شده بود اصفهان را ترك و به زادگاه خود، میبد رفت. در زیر به شرح آثار و ابنیه میبد كه مراد از آن آبادی وسطی این بخش است كه به طور مطلق میبد گفته می‌شود و در دو طرف خیابان اصلی قرار دارد، می‌پردازیم:
نارنج قلعه (نارین قلعه)
مهمترین بنای میبد، قلعه تاریخی و قدیمی آن است كه ذكر آن در كتب قدیم بدین شرح مذكور افتاده‌است: روایتی كه در تاریخ جدید یزد در باب قلعه میبد آمده بدین شرح است: «اما قلعه در زمان سلیمان پیغمبر علیه السلام ساختند و آن چنان بود كه در زمان سلیمان علیه السام، فارس تختگاه سلیمان بود…. چنانكه مشهور و مذكور است سلیمان بفرمود كه دیوان، در كوهی كه قابل قلاع باشد به جهت حفظ خزینه، قلعه بسازند…. دال دیو بدین كوه رسید….. خبر به سلیمان رسید. فرمود كه بر این پشته، از گل و سنگ، قلعه حصین دال دیو بسازد. دال دیو به فرمان سلیمان، قلعه میبد بساخت… و چون سلیمان وفات كرد بوم لرزی پیدا شد… و اكنون كه حصار او كنده‌اند همچنان سخت ترین قلاع است و او را قلعه دالان خوانند….» مطالب تاریخ جدید یزد كه در تاریخ یزد و جامع مفیدی هم با تفاوت‌های مختصر دیده می‌شود، حكایت از قدمت قلعه دارد.مشاهده قلعه و مخصوصاً خشت‌های قطور و بزرگ آن خود نیز موید كهنگی آن است. امروزه در محل، قلعه موجود را با نسبت «دالان» نمی‌خوانند و نامی است كه متروك شده‌است. این تسمیه قدیم باید ماخوذ از «دال» باشد كه نام مرغان بزرگ شكاری از نوع عقاب است. نظیر این اسم به شكل «دالدون» بر كوهی در نزدیك میمند شهر بابك اطلاق می‌شود. اهمیت قلعه میبد مربوط به عهد سلاطین آل مظفر است كه در عمران و آبادی میبد كوشا بودند و قلعه آنجا پناهگاه محلی آنان بود و بنابر قول مولف تاریخ جدید یزد، محمد بن مظفر در سال ۷۳۷ «خزینه‌ای كه در یزد بود تصرف كرد و لشكر را مرسوم داد و قلعه دالان میبد را عمارت كرد و خندق دور كرد.» بقایای كنونی قلعه میبد، با وجود خرابی‌هایی كه به مرور ایام بر آن روی آورده دیدنی است و متاسفانه در این سال‌ها به سبب ایجاد خیابان، قسمتی از آن خراب و تسطیح شده‌است. قسمت‌های مختلف قلعه بر سطح تپه‌ای در چهار طبقه قرار دارد و هر طبقه بر طبقه دیگر اشراف دارد. بنای ارگ آن در مرتفع ترین نقطه تپه واقع شده‌است و یك طبقه هم در قسمت زیر قرار كه اطاقك‌های كنده شده در دل خاك است از نوع بوكن یا بوكنه. اطراف قلعه، خندق عظیمی بوده كه بعضی قسمت‌های آن به باغ تبدیل شده‌است.
كاروانسرا
به رباط‌های بزرگ و جامع كاروانسرا می‌گویند چه در شهر و چه در بیرون از آن باشد. كاروانسرا علاوه بر اتاق و ایوان دارای باربند و طویله و انبار است و اغلب ورودی آنرا بازار كوچكی به نام علافخانه تشكیل می‌دهد و بر روی سر در آن چند اتاق پاكیزه قرار دارد كه به كاروانسالار اختصاص دارد.
انواع كاروانسراها از لحاظ كاربری خاص
كاروانسراهای شاهی
هزینه بنای این كاروانسراها از موجودی خزانه كشور تامین می‌گشته. این نوع ابنیه باعث آبادی كشور و فزونی اعتبار خزانه شاهی می‌گردید.
كاروانسراهای خصوصی
به وسیله اشخاص یا اوقاف برای استفاده‌های خصوصی برپا شده‌است مانند مسافرخانه‌ها
كاروانسراهای خیریه
این دسته علاوه بر كاروانسرا شامل آب انبار و پناهگاه‌هایی نیز هست كه به وسیله اشخاص خیر بنا شده‌است.
كاروانسراهای شهری
اتاق‌های این كاروانسرا به مبلغ دو درصد فروشی كه در آنجا انجام می‌گیرد، اجاره داده می‌شد. برای كاروانسراهاعلاوه بر مقررات بالا عواید گمركی و عوارض دیگری مانند عوارض راهداری هنگام عبور از پل‌ها یا گداره‌های رودخانه یا چشمه را باید اضافه نمود.
انواع كاروانسراها از لحاظ محل احداث
كاروانسراهای كوهستانی
این بناها معمولا شامل اتاق‌های كوچكی هستند كه به آسانی گرم می‌شوند و در شب‌های سرد زمستان پناهگاه خوبی به شمار می‌آیند. بندرت در كنار این نوع پناهگاه‌ها حیاط كوچكی قرار دارد و تقریبا تمام این پناهگاه‌های كوهستانی با سنگ‌هایی كه در همان جا قرار داشت، ساخته شده‌اند.
كاروانسرا در دشت
این كاروانسراها از یك سو محل اقامت موقت و استراحتی برای مسافران و كاروانیان بودند و از سوی دیگر در بسیاری از موارد مكان‌های بسیار مناسبی برای دفاع در برابر راهزنان به شمار می‌رفتند. در زیر به یك نمونه از معروفترین كاروانسراها كه در میبد واقع است، اشاره می‌كنیم:
سامانه كاروانی میبد
سامانه كاروانی میبد، یك مجموعه معماری كهن است كه كاركرد اصلی آن تأمین رفاه كاروانیان، خدمات سفر و گردشگری، راهداری و نیز انجام مبادلات پستی و ارتباطی قدیم بوده‌است. این مجموعه در مسیر شاهراه باستانی «ری – كرمان، در پشت دروازه غربی شارستان قدیم میبد شكل گرفته و از دوره‌های دور تاریخی تا پنجاه سال پیش، كاركرد پررونقی داشته‌است. رباط میبد، در واقع یك ایستگاه بزرگ كاروانی در مسیر این معبر شرقی – غربی ایران بوده‌است كه از شرق به سوی یزد ـ كرمان و سیستان تا ماوراء النهر و از سوی غرب به عقدا، نائین و اصفهان، كاشان و ری تا بین النهرین می‌رسیده‌است. با توجه به موقعیت دوایالت مهم باستانی ایران یعنی (ری و كرمان) در این مسیر، آن را شاهراه ری – كرمان خوانده‌اند. این راه علاوه بر اینكه معبر دیرین نظامی و بازرگانی منطقه بوده‌است، پس از اسلام، مسیر عمدهٔ رفت و آمدهای زیارتی مكه و حجاز و نیز عتبات كربلا و نجف گردید ؛ چنانكه تا همین اواخر، به نام «راه كربلا» خوانده می‌شد و راهی پررفت و آمد بود با توجه به نیاز حیاتی كاروانیان به «آب» وجود سرچشمه كاریز كهن «كثنوا» را می‌توان عامل اصلی بنیاد این مجموعه دراین نقطه از شهر به حساب آورد. در این ایستگاه كاروانی، طی سده‌ها و سالیان گذشته، بر پایه واقعیت‌ها و نیازها، عناصر متعددی با كاركردهای ویژه پدید آمده كه هر یك به نوعی در پایداری این سامانه مؤثر بوده‌اند و عبارتند از: ۱-سرچشمه و بخشگاه قنات ۲-برج و بارو ودروازه شارستان ۳-كاروانسرا (رباط) ۴-آب انبار ۵-چاپارخانه ۶-یخچال خشتی ۷-گورستان
سرچشمه و بخشگاه آب قنات
برای كاروانیانی كه از پهنه بیابان می‌رسیدند، آب نخستین و مهمترین نیاز بوده‌است وسامان دهندگان راهها ناگزیر بوده‌اند به هر طریق ممكن، آب مورد نیاز منزلهای كاروانی را تأمین كنند و یا ایستگاهها را در آبگاههای پایدار بنا سازند. با این حساب، وجود سرچشمه كاریز خوش آب «كثنوا» عنصر اصلی و اولیه شكل گیری این سامانه كاروانی در این نقطه بوده‌است.
برج و بارو و دروازه شارستان
بخشی از برج و بارو و خندقها و نیز دروازه غربی شارستان قدیم میبد، درست در ضلع شرقی ستگاه كاروانی و چسبیده به‌آن، دیده می‌شود. این همسایگی بسیار نزدیك با شهر و امكان برخورداریهای گوناگون از آن در دنیای پر بیم و هراس قدیم، موقعیتی بسیار ویژه برای این ایستگاه به شمار می‌آمده‌است ؛ بنا بر این امتیازها، سامانه كاروانی میبد طی سده‌های گذشته همواره پایداری وتوسعه یافته‌است.
كاروانسرا رباط
این كاروانسرا كه گویا بر جایگاه كاروانسرای قدیمی تری ساخته شده، از جمله كاروانسراهای سبك صفوی و یكی از كاملترین كاروانسراهای بین راهی به شمار می‌رود. ساختمان كاروانسرا شامل: ساباط (با پوشش یزدی بندی)، ایوانهای بیرونی، هشتی ورودی، حیاط مركزی، حوضخانه و مهتابی و چهار هشتی زیبا و فضاهای سرپوشیده (سول) شرقی و غربی و جمعاً صد ایوان و اتاق و اجاق برای استفاده كاروانیان بوده‌است. هم اكنون اداره میراث فرهنگی میبد و یك مركز فرهنگی (كتابخانه مركز اسناد) در بخشی از بنا استقرار یافته و سول (سالن) شرقی آن جایگاه موزه زیلوهای تاریخی میبد و سول (سالن) غربی آن نیز به عنوان رستوران سنتی و كافی شاپ (سفره سرای شاه عباسی)زیر نظر «شركت تعاونی جهانگردی جاده ابریشم میبد»مورد استفاده همگانی است.
برج كبوتر خانه
این بنا در جنوب شرقی باروی قدیم میبد واقع است(محل كنونی فرمانداری میبد)بنا از خارج به صورت برجی مدور و آراسته به نقشهای ویژه و از داخل دارای سه طبقه و مجهز به هزاران لانه برای جلب و نگهداری پرندگان مهاجر است.برج كبوتر خان هم به لحاظ حمایت از پرندگان بی پناه و هم به جهت استفاده‌ای كه در گذشته از كود آنها برای كشاورزان می‌كردند شایان توجه‌است.
سلطان رشید (سلطون رشید)
در نزدیكی و روبروی قلعه، یك بنای قدیمی قرار دارد كه بنا به اظهار مردم محل، مزاری بوده. ظاهر آن نیز همین حكم را می‌كند. همین قسمت بازمانده شباهت تام و تمام به چند بقعه تاریخی و مرتفع یزد و ابرقو و مروست دارد كه همه مزار بزرگان و از آثار قرون هفتم و هشتم هجری است. بلندی بدنه باقی مانده كه قسمت سردر ورودی است، هشت متر است و از قسمت داخل سفید كاری بوده و مختصری از تزیینات و رنگ آمیزی قدیم آن نیز باقی است.
قلعه بشنیغان
در قسمت شمال بشنیغان، در گودی كنار جاده كنونی، قلعه چهار ضلعی ای با هشت برج قرار دارد كه اكنون نیز مورد استفاده برای انبار جنس است. در قسمت بالای برج‌های قلعه، نقوش زیبایی طرح شده‌است. ظاهراً این قلعه از اوایل عصر قاجاری است.
مسجد جامع میبد
مسجد جامع میبد مجموعه‌ای از چند مسجد است كه گونه‌های فضایی متنوعی را با طرحهای چندگانه عرضه می‌نمایند. این مسجد از نوع مساجد ایوان دار مرسوم در منطقه یزد است كه از صحن مركزی (حیاط) رو باز با طرح تكرار طاقنما در بدنه‌ها، و فضاهایی چون گنبد خانه و ایوان وسیع و بلند و شبستان‌های كناری به عنوان بخش تابستانه در جهت قبله و شبستان‌های زمستانه (یا گرمخانه) در سه جهت دیگر تشكیل شده و ورودی اصلی آن با سر در نسبتاً بلندی از طرف كوچه شرقی، با گذر از یك فضای تقسیم (هشتی) به صحن باز می‌شود.مسجد كوچك حاجی حسنعلی در نبش شمال شرقی مجموعه، دارای صحن طاقنما دار و شبستانی در جهت شمال می‌باشد كه به فضای مخروبه پشت، متصل است. مسجد حسنی (امام حسن ع) در شمال غربی مجموعه دارای گنبد خانه‌ای است، با دو ردیف شبستان در جهت غرب و شرق و یك ردیف در جهت شمال كه ورودی این بخش، نیز از همین جبهه‌است. فضای بدون ساخت وساز غربی نیز در گذشته محل مسجدی بوده كه اكنون وجود ندارد. به طوركلی ساختمان كهن مجموعه با خشت و گل بنا گردیده وچندان تنوع مصالح ندارد. پوسته داخلی ایوان، پیشانی سرپایه‌های نمای صحن، در چهار طرف و پوسته بیرونی گنبد، با طرحهای ساده هندسی آجری كارشده‌است. حداقل آرایه‌ها در فضای معماری اصیل مسجد به چشم می‌خورد. بر كتیبه كاشی معرق كه در بدنه داخلی محراب، انتهای گنبد خانه نصب است تاریخ ۸۶۷ ه. ق و نام دوازده امام و بر كتیبه چوبی درب ورودی تاریخ ۹۱۳ ه. ق و آیه‌ای از قران نگاشته شده‌است. مسجد جامع میبد بنا به نوشته‌های تاریخی و مستندات معماری و باستان شناسی، از جمله مساجد كهن تمدن اسلامی ایران محسوب می‌شود. بنیان مسجد، مربوط به حدود سده دوم هجری است كه شواهد و مدارك حكایت از طرح مسجدی شبستانی با صحن و فضای سر پوشیده دارد. عمق شبستان در جهت قبله برابر با دو فرش انداز بوده و نبش پایه‌ها، نیم ستون‌هایی داشته كه قوس‌های باربر بر آنها استقرار داشته‌است. مسجد این زمان در كنار مساجد كهن نخستین فهرج، ساوه، اصفهان، دامغان و یزد قرار می‌گیرد. همزمان با تحولات معماری در گستره تمدن ایران و وارد شدن عناصر فضایی ایرانی، در طرح فضایی و نقشه مسجد جامع میبد نیز، تغییر ایجاد شد. به این صورت كه بنا از طرح شبستانی به مسجدی گنبدی و ایوان دار تبدیل شده و به سوی غرب گسترش پیدا كرد و مناره‌ای قطور و بلند در انتهای ضلع شمالی به مجموعة فضایی افزوده گردید. (در حدود سده ششم هجری) اما گسترش تاریخی بنای مسجد جامع پس از سدة هفتم اتفاق افتاده‌است. گنبد خانة خشتی و شبستان اطراف آن كه به نام امام حسن (ع) شهرت دارد، در شمال غرب به مسجد افزوده و فضای پشت مناره نیز جزء بخش سر پوشیده مسجد شد. مسجدی ایوان دار در سمت غربی مسجد قدیم الحاق گردید كه آخرین حد گسترش فضایی بوده كه تا چند سال پیش نیز آثار آن در زمین مسطح و خالی فعلی وجود داشت. جهت قبله در فضاهای مربوط به دورة گسترش، نسبت به مسجد قدیمی انحراف دارد. در حدود سدة نهم هجری تعمیرات و تغییراتی در بخشهای مختلف پس از آسیب‌های وارده به بنا صورت گرفته و محراب فعلی جایگزین محراب قدیمی شد؛ تاریخ ۸۶۷ نیز مربوط به همین زمان است. تغییر در طرح صحن مسجد و ساخت شبستان شمالی در جای فضاهای قدیمی و بخشی از مناره، بعدها در بنا بوجود آمد. آخرین تغییرات و تحولات اساسی مسجد مربوط به دورة قاجار می‌شود كه شامل ساخت مسجد حاجی حسنعلی در شمال شرقی مجموعه و شبستان زمستانی حاجی رجبعلی در بخش غربی صحن، با جهت قبله‌ای متفاوت از فعالیتهای دو برادر خیّر میبدی است كه جایگزین ساختارهای قدیمی گردیدند. مسجدی نسبتاً بزرگ، با حیاط و ایوان تابستانی و گرمخانه مفصل زمستانی است. آثار تاریخی و دیدنی آن به شرح زیر معرفی می‌شود: ۱- در بزرگ ورودی، ساخت سال ۹۱۳ هجری كه بر دو لنگه آن در دو كتیبه به خط نسخ كنده شده‌است: قال الله تبارك و تعالی و تقدس، و ان المساجد لله فلا تدعوا مع الله احدا، ۲- در محراب گرمخانه، سنگی قهوه‌ای رنگ به اندازه ۴۵ × ۷۶ سانتی متر نصب و بر سطح آن به كوفی كهنه‌ای عبارات زیر نقر شده‌است: حاشیه:بسم الله الرحمن الرحیم. قل هو الله احد، … كفواً احد. در قوس:لا اله الا الله، محمد رسول الله زیر قوس:الله اكبر كبیرا، الملك لله ×دنباله اش خوانده نشد. ۳-در محراب ایوان تابستانی یك قطعه سنگ قبر خوش تراش با خطوط كوفی تزیینی و نقوش، مربوط به قبر دختر مولف كشف الاسرار به اندازه ۴۸ × ۷۸ سانتی متر نصب است؛ با این عبارات: حاشیه اول:بسم الله الرحمن الرحیم. ان الذن قالو ربنا الله ثم استقامو، تتنزل علیهم الملائكة الا تخافوا… نحن اولئاوكم فی الحیوة. حاشیه دوم:بسم الله الرحمن الرحیم. الله لا اله الا هو… و ما خلقهم. حاشیه سوم: بسم الله الرحمن الرحیم. شهد الله انه لا اله الا هو و الملائكة و اولوا العلم قائماً بالقسط، لا اله الا هو العزیز الحكیم. پیشانی: لا اله الا الله، محمد رسول الله. درقوس: بسم الله الرحمن الرحیم. قل هو الله احد، … كفواً احد. متن: هذا قبر السعید فاطمه بنت الامام سعید رشید الدین ابی الفضل ابن ابی سعد بن احمد مهریزد، رحمة الله علیها، توفی فی جمادی الاولی سنه اثنی و ستین و خمس مائه. ۴- در قسمت فوقانی محراب، كتیبه كاشی معرقی به شكل مربع كه وسط آن خالی است قرار دارد و حاشیه‌ای را تشكیل داده كه در داخل آن دوازده امام نوشته شده. تاریخ این كتیبه صفر سال ۸۶۷ هجری است. ۵- یك قطعه زیلوی وقفی كهنه در صحن ایوان پهن است به اندازه ۷٫۴۰ × ۳٫۱۴ متر كه نقش بیست و چهار سجاده در آن بافته شده‌است: وقف صحیح شرعی نمود جناب ستوده آداب، حاج الحرمین الشریفین، حاجی عبد الرشید خلف مرحوم عبد العلی میبدی این زیلو را بر پلیثه تحت قبه مسجد جامع مزبور. بیرون نبرند مگر در شبستان مسجد مزبور برند. تحریراً فی شهر ربیع الثانی سنه ۸۰۸، عمل استاد علی بیدك ابن حاجی میبدی.
مشاهیر
شاهان آل مظفر به سرسلسلگی امیر مبارز الدین میبدی از این خطه برخاسته‌اند. شاه شجاع، ممدوح شاعر بزرگ ایران حافظ، و شاه منصور كه با تهور خارق العاده در مقابل حمله تیمور مقاومت نمود از دیگر ساهان این سلسله می‌باشند. شخصیت‌های میبد: اندیشمندان، ادیبان، سیاست‌مداران و روحانیون بزرگی از این شهر برخاسته‌اند. ازجمله:ابوالفضل رشیدالدین میبدی صاحب تفسیر ارزشمند «كشف الاسرار» در قرن ششم هجری، قاضی میرحسین میبدی، خطیرالملك وزیر دربار سلجوقیان، آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالكریم حایری میبدی بنیانگذار حوزه علمیه قم و استاد امام خمینی، دكتر آیت الله مرتضی حایری و آیت الله مهدی حایری(فرزندان حاج شیخ عبدالكریم)، ایت الله حاج شیخ علی حایری بارجییی، حسین مكی، سرلشكر دكتر فیروزابادی وامامی میبدی… را می‌توان نام برد.
