مس در ایران

مصنوعات مسی و برنزی كه از شهرهای سومری و مصنوعات ساخته شده از مس و آلیاژ آن با قلع كه در مصر یافت شده تقریباً متعلق به ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد هستند. در یكی از اهرام یك سیستم لوله‌كشی با مس پیدا شده كه مربوط به۵۰۰۰ سال پیش است. مصریان دریافتند افزودن مقدار كمی قلع، قالب‌گیری مس را آسان‌تر می‌كند، لذا آلیاژهای برنزی كه در مصر كشف می‌شوند تقریباً قدمتی همانند مس دارند. استفاده از مس در چین باستان حداقل به ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد مربوط بوده و تا ۱۲۰۰ سال قبل از میلاد در این كشور برنز مرغوب ساخته می‌شده است.

در نظر داشته باشید چون مس به راحتی برای استفاده و كاربرد مجدد ذوب می‌شود، دوران ذكر شده تحت تاثیر جنگ‌ها و كشورگشائی‌ها قرار می‌گیرد. مرد یخی Oetzi، كه در اروپا به دقت نگهداری می‌شود و متعلق به۳۲۰۰ سال قبل از میلاد است، تبری با نوك مسی در دست دارد كه درجه خلوص فلز آن ۷/۹۹% می‌باشد. مقدار زیاد آرسنیك موجود در موهای او نشان‌دهنده‌ی ارتباط او با پالایش مس می‌باشد. برنج برای یونانیان شناخته شده بود اما اولین بار به‌صورت گسترده توسط رومیان بكار رفت. مس به خاطر زیبایی درخشانش در باستان برای ساخت آئینه استفاده می‌شده است (در اسطوره‌شناسی و كیمیاگری فلز مس با الهه‌های آفرودیت و ونوس پیوند دارد. همچنین در كیمیا‌گری علامتی را كه برای مس در نظر گرفته بودند، علامت سیاره‌ی زهره (ونوس) نیز بود (daneshnameh.roshd.ir).

در جنوب آمریكا تمدن‌های مایا، آزتگ و اینكا قبل از ورود كریستف كلمب به آمریكا از مس علاوه بر طلا و نقره استفاده می‌كردند. در قرون وسطی مس و برنز در چین، هند و ژاپن رونق یافتند. اكتشافات و اختراعات مرتبط با برق و مغناطیس در اواخر قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم كه توسط دانشمدانی چون آمپر، فارادی و اهم صورت گرفت، و محصولات ساخته شده از مس به آغاز انقلاب صنعتی و سوق‌دادن مس به عصری جدید كمك كرد. امروزه مس به ایفای نقش خود به عنوان فراهم آورنده‌ی نیازهای اجتماع ادامه می‌دهد (گرچه كسلر (Kesler 1994) با تحریف تاریخ، سابقه‌ی نخستین كاشفان و كاربران مس را در خاورمیانه، متوجه نقطه‌ای در درون فلسطین اشغالی دانسته است، اما حقیقت این است كه برخی شواهد به دست آمده توسط باستان‌شناسان نشان می‌دهد كه فلز مس برای اولین بار در ایران شناخته شد و مورد استفاده قرار گرفت. اولین كوره‌های ذوب این فلز نیز توسط ایرانیان ایجاد شده است. قدیمی‌ترین آثار معدنی مس و بیرون آوردن مس ازكانه در رودزیا با قدمت۴۰۰۰۰ سال گزارش شده است (عبدالعظیم رضایی- تاریخ‌نگار، نویسنده، پژوهش‌گر، استاد پیشین تاریخ در دانشگاه).

اكتشافات باستان‌شناسی و پژوهش‌هایی كه در زمینه‌ی بهره‌برداری كانسارها به‌عمل آمده، نشان می‌دهد كه در ایران از هزاره‌ی پنجم پیش از میلاد بهره‌برداری از كانسارها انجام می‌شده است. مردم ایران نه تنها در این هزاره از مواد خام معدنی مس استفاده می‌كرده‌اند، بلكه برای اولین بار به ذوب مس و استفاده از سنگ‌های مس دست زده‌اند.
در هزاره‌های سوم و چهارم پیش از میلاد در بیشتر نقاط ایران صنعت ذوب مس وجود داشته است. در ایلام ۳۵۰۰ سال پیش از میلاد، در كردستان و لرستان از هزاره‌ی دوم پیش از میلاد و در خراسان از هزاره‌ی سوم پیش از میلاد از مس استفاده می‌شده است.

آثار كانی‌‌های مس
آثار مس در تل ابلیس كرمان ۶۰۰۰ سال قدمت دارد. كهن‌ترین منطقه‌ای كه تاكنون آثار ذوب مس در آن بدست آمده است، تپه‌ی باستانی سیلك كاشان می‌باشد. از حفاری‌های دكتر گیرشمن در سیلك، شماری ابزارآلات مسین پیش از تاریخ به‌دست آمده كه آشكارا از كهن‌ترین نمونه‌های به‌دست آمده از تل ابلیس، قدیمی‌ترند. در استان سمنان نیز آثار كارهای شدادی چند هزار ساله به‌دست آمده است. به نظر ورتایم قدیمی‌ترین كانسار مس ایران كانسار تالمسی در نزدیكی انارك اصفهان است و گمان می‌رود كه اهالی سیلك كاشان مس مورد نیاز خود را از این محل تأمین می‌كرده‌اند
پس از اسلام، ابودلف جهانگرد و معدن‌شناس عرب كه در قرن چهارم در زمان سلطنت نوح سامانی از ایران دیدن كرده است، از كانسار مس نیشابور نام می‌برد.

ابن حقول در صوره‌الارض از معادن مس خراسان نام می‌برد و ابن ابیطار نیز به معدن مس خراسان اشاره می‌كند.در كتاب حدودالعالم از معان مس در كوه‌های بین جیرفت و بم یاد شده، و ابن بطوطه جهانگرد مراكشی در سفرنامه‌ی خود به معدن مس زنجان كه با مس حاصل از آن ظروف گوناگون و پیه‌سوز می‌ساخته‌اند اشاره كرده است. در نزهت‌القلوب نوشته شده: “معدن مس بسیار جاهاست، آنچه معروف‌تر است معدنی به ولایت جیلان و آذربایجان حاصلی نیكو دارد، معدن به دیار فرغانه، معدن به كوه سبلان آذربایجان”. در تنسوق‌نامه از معادن الموت و در عدایس‌الجواهر از معدن در دیار آذربایجان و در جواهرنامه از معدن مس دیاربكر، روم، آذربایجان، سوس، اندلس، سیستان، نیشابور، فرنگ و كرمان نام برده شده است.

تاریخچه مس در ایران
عصر فلز و زندگی صنعتی بشر با مس آغاز شده است. مس طلیعة تمدن و دروازة ورود انسان نوسنگی به عصر فلز بوده است. هم بدین سبب، این عصر را دوران كالكولیتیك۱ می‫نامند. بی شك نخستین شناخت انسان از مس، كشف سنگهای سرخ فام و پرتلألؤ مس رست۲ (مس چكشی، مس طبیعی) بوده كه در اعصار دور در طبیعت فراوان یافت می‫شده است.

انسان اولیه در گشت و گذار برای حفظ خود و یافتن غذا، همواره دغدغة پیدا كردن ابزاری مناسب را داشته است. اولین ابزار انسان سنگ بود و هزاران سال طول كشید كه انسان عصر حجر به فن تراش ابزارهای سنگی دست یافت. كشف مس، روند ابزارسازی را سرعت بخشید؛ بخصوص آنكه انسان دریافت كه این فلز قابل كوفتن است، تیز می‫شود و هر چند بار كه لازم باشد تغییر شكل می‫دهد.
ذوب مس باید دیرتر از شناخت آن و شاید به طور اتفاقی تجربه شده باشد. شاید كوره‫های سفالگری اولین كوره‫های اتفاقی ذوب مس بوده‫اند. انقلاب صنعتی واقعی تاریخ بشر، از زمانی آغاز ‫شد كه انسان توانست مس و سپس مفرغ را ذوب نماید. مفرغ (آلیاژ مس، قلع و آرسنیك) فلز جنگ بود، فلزی سخت‫تر از مس و با تمام ویژگیهای دیگر آن.
نمی‫توان هیچ قومی را قاطعانه پیشگام عصر مس ـ مفرغ معرفی كرد. اما این را می‫دانیم كه تمدن بشری، یكجا نشینی و ایجاد شهرهای بزرگ در مناطق گرم و معتدل اطراف رودهایی مثل بین النّهرین، هلیل، نیل، بلوچستان و سند شكل گرفته و ذوب مس، برای نخستین بار، در چنین مناطقی و نزدیك به معادن قدیم مس اتفاق افتاده است.
بسیاری، آغاز كنندة عصر فلز را در جهان، معدن باستانی تیمنا در فلسطین می‫دانند. باتوجه به نقاط بازكاوی نشدة زیادی كه در جهان هست، نمی‫توان بر این مُدعا مُهر تأیید نهاد. چه اگر تیمنا از چهار هزار سال پیش از میلاد، سابقة ذوب مس دارد، در ایران نیز جاهایی هست كه آثار ذوب مس در آنها به پنج تا هفت هزار سال پیش بر می‫گردد.
۱) Chalcolitic
۲) Native Copper

تاریخ ذوب مس در ایران
قدمت ذوب مس را در ایران دقیقاً نمی‫توان تعیین كرد، چرا كه هنوز در این زمینه مطالعات جامعی صورت نگرفته است. از جمله مناطقی كه مورد كاوشهای باستان‫شناسانه قرار گرفته است، یكی تپه زاغة قزوین است كه از ۴۹۰۰ قبل از میلاد آثاری از ذوب مس در آن پیدا شده است. دیگر، تپة سیلك كاشان است كه بیش از هشت هزار سال سابقة تمدن و شش هزار سال سابقة ذوب مس دارد. در تلّ ابلیس كرمان نیز از شش هزار سال پیش ذوب مس رونق داشته است. از دیگر مناطق ایران كه شواهدی از پیشینة كهن استخراج و ذوب فلز مس در آنها به دست آمده است، می‫توان به تپه یحیی، خبیض و تلّ آتشی در كرمان ، تپه حصار در دامغان و طالمسی در اصفهان اشاره كرد.
كمپفر، جهانگرد و پژوهشگر آلمانی، كه در آغاز سدة یازدهم هجری به ایران سفر كرده و بیش از دو سال در دربار صفوی بوده است، می‫نویسد: «كرمان دارای منابع سرشاری از مس است. در گذشته سنگ معدنی آنجا را با مس ژاپن مخلوط می‫كردند. اما امروزه بدون آمیختن با فلز بیگانه مصرف می‫كنند».
آثار مسی و مفرغی بسیاری متعلّق به تمدن ایرانی در دوران باستان و عصر اسلامی، در اغلب موزه‫های ایران و جهان نگهداری می‫شود كه همگی گواه روشنی بر وجود دانش ذوب مس و فلزگری در این مرز و بوم است.

تاریخچه مس در ایران
قدیمی‫ترین اشیاء كشف شده مسی در ایران به هزاره پنجم قبل از میلاد مسیح باز می‫گردد؛ تپه زاغه، تپه سیالك و تل ابلیس از قدیمی ترین مناطقی هستند كه ایرانیان برای نخستین بار در آنها از فلز مس استفاده كردند.
آثار كشف شده مس در تپه زاغه واقع در سگزآباد قزوین كه قدمت آن به ۴۹۰۰ ســال قبل از میلاد می‫رسد، حاكی از آن است كه احتمالاً اولین استفاده از مس در ایران در این محل صورت گرفته است. كوره‫ها و توده‫های مسی كشف شده در تپه زاغه، نشان از احیا و ذوب و ریخته‫گری مس در این مكان دارد.
تپه سیالك از قدیمی‫ترین مناطق سكونت تمدنهای ما قبل تاریخ بوده است. قدمت این منطقه حدود ۸ هزار سال است و با توجه به آثار كشف شده، قدمت كشاورزی و دامداری در این محل بیش از سایر نقاط ایران بوده است. اولین استفاده از ابزارهای مسی در سیالك كه تاریخ آن به بیش از شش هزار سال بر می‫گردد، مانند بسیاری از نقاط به وسیله چكش كـاری مس طبیعی صورت می‫گرفته است، این موضوع را می‫توان با توجه به شكل اشیاء اولیه و نبود كوره های ذوب مس در آن دوران دریافت. اولین ذوب مس در سیالك در اواسط هزاره چهارم قبل از میلاد صورت گرفته است ؛ وجود سرباره در حوالی این منطقه و تغییر شكل اشیاء بدست آمده موید این موضوع میباشد كه مـــواد اولیه این اشیاء ابتدا بوسیله احیـــا و ذوب سنگ و سپس ریخته گری بدست آمده و در نهایت با چكش كاری شكل داده شده اند.
یكی دیگر از قدیمی ترین مناطق تولید مس در ایران تل ابلیس در استان كـــــرمان بوده است. كشف بوته های سفالینی مربوط به ۶۰۰۰ سال قبل حاكی است كه به احتمال زیاد اولین ذوب مس در ایران در این منطقه صورت گرفته باشد.
از دیگر مناطق قدیمی كه از مس استفاده میكردند میتوان به تپه یحیی ، خبیض كرمان و تل آتشی در استان كرمان ، تپه حصار در دامغان و طالمسی در استان اصفهان نام برد.
صنعت مس در دوران های مختلف مخصوصاً در دوره سلجوقیان و صفویان رشد كرد و این فلز مورد استفاده مردم قرار گرفت.
شروع استخراج مس به روش نوین در ایران را می‫توان مربوط به سال ۱۳۱۵ كه اداره كل معادن تأسیس شد دانست، كه انگیزه اصلی آن تأمین فلز مس برای كارخانجات مهمات سازی ارتش بود. اداره كل معادن وقت در نواحی مس خیز شناخته شده در آن زمان مانند انارك، عباس آباد و سبزوار فعالیتهایی را آغاز نمود و برای این منظور كارخانه‫ای در ناحیه غنی آباد جنب شهرری تأسیس گردید كه ظرفیت آن بیست تن مس در شبانه روز بود.
اولین توده بزرگ مس كه مورد بهره برداری قرار گرفت كانسار مس سرچشمه در ۱۶۰ كیلومتری جنوب غربی كرمان بود. این معدن كه از بزرگترین كانسارهای مس جهان بشمار میرود در سال ۱۳۲۸ توسط آقای انتظام كشف شد. هر چند كه در یكی از گزارشات كارشناسان خارجی كه در بازدید سالهای ۱۲۷۶ تا ۱۳۲۱ صورت گرفته بود به وجود مس در این منطقه اشاره شده بود.
با اعلام ملی شدن معادن در سال ۱۳۵۱ شركت سهامی معادن سرچشمه كرمان تاسیس شد. در سال ۱۳۵۲ بنای مجتمع مس سرچشمه با مشاركت شركت آمریكایی آناكوندا شروع گردید. در سال۱۳۵۵ شركت سهامی معادن سرچشمه كرمان به نام شركت ملی صنایع مس ایران تغییر نام یافت.

راه اندازی و ادامه كار مجتمع بزرگ مس سرچشمه بعد از انقلاب اسلامی و آغاز بهره برداری از معادن جدید میدوك و سونگون، ایران را بعنوان یكی از قطب های تولید مس در جهان تبدیل نموده است.
هم اكنون نیز تمامی فعالیتهای مربوط به استخراج و بهره برداری از معادن مس كشور و همچنین تولید و فروش مس خالص به عهده این شركت می باشد.