استان فارس

موقعیت جغرافیایی و تقسیمات سیاسی استان
استان فارس در جنوب منطقه مركزی ایران بین مدارهای ۲۷ درجه و دو دقیقه و ۳۱ درجه و ۴۲ دقیقهٔ عرض شمالی و ۵۰ درجه و ۴۲ دقیقه و ۵۵ درجه و ۳۸ دقیقهٔ طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ قرار گرفته است. این استان از شمال با استان اصفهان و یزد، از مغرب با استان‌های كهگیلویه و بویراحمد و بوشهر، از جنوب با استان هرمزگان و از شرق با استان كرمان همسایه است.
براساس آخرین تقسیمات كشوری، استان فارس با مركزیت شیراز شامل ۱۶ شهرستان، ۴۸ شهر، ۶۰ بخش و ۱۸۵ دهستان بوده است. مساحت این استان در حدود ۱۳۳ هزار كیلومترمربع است. شهرستان‌های استان فارس عبارت‌اند از : آباده، استهبان، اقلید، بوانات، جهرم، داراب، سپیدان، شیراز، فسا، فیروزآباد، كازرون، لار، لامرد، مرودشت، ممسنی و نی‌ریز.
جغرافیای طبیعی و اقلیم استان
كوه‌های زاگرس با جهت شمال غربی – جنوب شرقی استان فارس را به صورت منطقهٔ ویژهٔ كوهستانی درآورده است. قسمت عمدهٔ این ناهمواری‌ها بر اثر یك سلسله حركات شدید كوهزایی ایجاد شده و تحت تأثیر عوامل فرسایشی نظیر بادهای تند و آب‌های روان به صورت كنونی درآمده است. استان فارس را می‌توان به دو ناحیهٔ مشخص طبیعی تقسیم كرد:
– ناحیهٔ شمالی و شمال غربی كه از ارتفاعات به هم پیوسته‌ای تشكیل شده و گردنه‌های صعب‌ العبور و دره‌های عمیق دارد.
– ناحیهٔ جنوب و جنوب شرقی كه در فاصلهٔ میان رشته‌كوه‌های فرعی قرار گرفته و شامل دشت‌های حاصل‌‌خیز شیراز، كازرون، نی‌ریز، مرودشت و مركزی است كه مزارع آن‌ها از طریق رودهای متعددی آبیاری می‌شوند.
ارتفاعات استان فارس به چهار گروه مهم تقسیم می‌شوند:
۱. ارتفاعات شمال و شمال غربی كه از كوه‌های سمیرم شروع می‌شود، تا غرب آباده ادامه می‌یابد و به كوه عظمت كه گردنهٔ معروف كولی‌كُش در آن واقع شده است، ختم می‌شود. ارتفاعت برم فیروز نیز در این ناحیه واقع شده و از سپیدان آغاز و به ارسنجان منتهی می‌گردد.
۲. ارتفاعات مركزی كه كوه‌های اطراف شیراز (سبزپوشان و بمو) و نیز كوه‌های مهارلو، خرمن كوه فسا و تودج را در بر می‌گیرد.
۳. ارتفاعات غربی كه در امتداد ارتفاعات كهگیلویه تا كوه‌های ممسنی در دشت ارژن (كوهمره سرخی) ادامه می‌یابد و به كوه‌های سفیدار در فیروز‌آباد متصل می‌شود.
۴. ارتفاعات جنوبی نیز شامل كوه‌های داراب و ارتفاعات بالنگستان یا هنگستان و كوه‌های لارستان است.
در استان فارس، تحت تأثیر ویژگی‌های توپوگرافیك، سه ناحیه آب و هوایی مشخص پدیدار شده است:
۱. ناحیهٔ كوهستانی شمال، شمال غرب و غرب : دارای زمستان‌های سرد معتدل و پوشش گیانی قابل توجه است. میزان بارندگی این ناحیه در حدود ۴۰۰ تا ۶۰۰ میلی‌متر در سال گزارش شده است.
۲. ناحیهٔ مركزی : این ناحیه در زمستان‌ها آب و هوای نسبتاً معتدل توأم با بارندگی و در تابستان‌ها، هوایی گرم و خشك دارد. آب و هوای این ناحیه به علت كاهش نسبی ارتفاعات نسبت به شمال و شمال غرب كم و كیف متفاوتی دارد. میزان باران این ناحیه بین ۲۰۰ تا ۴۰۰ میلی‌متر در سال است. شهرهای شیراز، كازرون، فسا و فیروزآباد در این ناحیه قرار گرفته‌اند.
۳. ناحیهٔ جنوب و جنوب شرقی : به علت كاهش ارتفاع و عرض جغرافیایی و نحوهٔ استقرار كوه‌ها، میزان بارندگی این ناحیه در فصل زمستان نسبت به دو فصل بهار و پائیز كمتر است. هوای این ناحیه در زمستان‌ها معتدل و در تابستان‌‌ها بسیار گرم است. میزان بارندگی سالانهٔ آن نیز ۱۰۰ تا ۲۰۰ میلی‌متر است. شهرهای لار، اِوَز و خُنج جزو این ناحیهٔ خشك به شمار می‌روند.
براساس گزارش سال ۱۳۷۱ ایستگاه سینوپتیك شیراز، متوسط حرارت این شهر ۱۶/۸۵ درجه و حداكثر و حداقل مطلق دمای آن به ترتیب ۲۹/۲ و ۴/۷۴ درجهٔ سانتی‌گراد است. براساس همین گزارش، متوسط میزان بارندگی ماهانهٔ منطقه ۴۸/۴۵ میلی‌متر است كه حداكثر آن با ۱۸۴/۲ میلی‌متر در آذرماه و حداقل آن با صفر میلی‌متر در ماه‌های تیر، مهر و آبان است. متوسط رطوبت نسبی این ناحیه حداكثر ۸۴/۵ و حداقل ۱۲/۵ درصد است. تعداد روزهای یخبندان در طول سال نیز ۳۴ روز گزارش شده است.
استان فارس تحت تأثیر بادهای شمالی، غربی، ‌ جنوبی و محلی نیز قرار دارد. به طوری كه جریان توده‌های هوایی آن به چهار گروه تقسیم می‌شود:
– بادهای شمالی كه از سیبری به ایران می‌وزند و بسیار سرد و خشك هستند و باعث برودت هوا در زمستان، به ویژه در مناطق كوهستانی می‌شود.
– بادهای غربی كه از اقیانوس اطلس و دریای مدیترانه به سوی ارتفاعات زاگرس می‌وزند و جزو بادهای باران‌آوری هستند كه سبب ریزش برف و باران می‌شوند. این بارندگی از اواسط پائیز آغاز می شود و تا اواسط بهار ادامه پیدا می‌كند.
– توده‌‌های هوای جنوبی كه از عربستان به سوی استان فارس می‌وزند. این توده‌ها گرم و خشك‌اند و سبب افزایش دما در تابستان می‌شوند.
– بادهای محلی كه از سمت كوهستان به دشت می‌وزند و عكس این مسیر را می‌پیمایند. نام یكی از آن‌ها باد قهره است كه در ممسنی در امتداد رودخانهٔ فهلیان می‌وزد.
جغرافیای تاریخی استان
منطقهٔ فارس، یكی از قدیمی‌ترین مراكز تمدن ایران است. فارس در كتیبه‌های هخامنشی به صورت پارسه و در نوشته‌های یونانی به شكل پرسیس آمده و معرب آن فارس است. یونانیان نام ایالت پرسیس را به اشتباه بر تمام ایران اطلاق می‌كردند. تا این اواخر هم اروپائیان این اشتباه را تكرار می‌كردند.
پارسی‌ها مردمانی آریایی‌نژاد بودند كه تاریخ ورودشان به این سرزمین دقیقاً روشن نیست. از كتیبه‌های به جاماندهٔ پادشاهان آشوری چنین برمی‌آید كه پارسی‌ها، مانند مادها، مدت‌ها تحت تسلط آشوری‌ها بوده و در اطراف دریاچهٔ ارومیه یا در كرمانشاه كنونی سكونت داشته‌اند. این قوم به احتمال زیاد، در حدود ۷۰۰ سال قبل از میلاد رهسپار نواحی جنوبی ایران شده و در سرزمین فارس امروزی سكونت گزیده است. بر پایهٔ اسناد و مداركی كه از حفریات شوش به دست آمده و نیز براساس آثاری كه از بابلی‌ها بر جای مانده است، كوروش در عیلام و انزان سلطنت داشته و پس از وی، پسرش چیش‌پیش (۷۴۰-۶۷۵ ق.م) پادشاه پاس و انزان بوده است. پس از درگذشت چیش‌پیش، سلسله هخامنشی به دو شعبه تقسیم شد: یك شعبهٔ آن در پارس و شعبهٔ دیگر در عیلام و انزان سلطنت كردند.
در سال ۵۵۳ ق.م كوروش اول به فرمانروایی سلسلهٔ‌ ماد پایان داد و از اتحاد ماد و پارس دولت بزرگ هخامنشی‌ را به وجود آورد : (۵۵۹-۵۲۹ ق.م) هخامنشیان تا مرگ داریوش سوم (۳۳۱ ق.م) در حدود ۲۱۹ سال بر ایران حكومت كردند و سرانجام به دست اسكندر مقدونی منقرض شدند. پس از مرگ ناگهانی اسكندر در سال ۳۲۲ ق.م حكومت ایران دچار آشفتگی شد و سلطنت هخامنشیان، در سال ۳۱۲ ق.م، به دست سلوكوس افتاد. با این همه، پارس تا زمان آنتینو خوش چهارم جزو قلمرو سلوكی بود. هنگامی كه وی در سال ۱۶۴ ق.م درگذشت، پارس استقلال یافت. شاهان پارس در دورانی كه سلاطین اشكانی صاحب قدرت بودند از آن‌ها اطاعت می‌كردند. با این وجود پارس هرگز ضمیمهٔ متصرفات اشكانیان نشد. از پادشاهان پارس، سكه‌هایی به دست آمده است كه تقریباً اسامی همهٔ پادشاهان محلی را می‌‌توان از روی آن سكه‌ها روشن كرد.
ظاهراً پس از اینكه در سال ۲۸ هـ.ق استخر و فیروزآباد به تصرف اعراب درآمد، تمامی فارس ضمیمهٔ متصرفات اعراب شد و به تدریج مردم فارس نیز مسلمان شدند. اعراب فاتح تقسیم ایالت فارس را به پنج ولایت كه هر یك را یك كوره می‌گفتند، از ساسانیان به ارث بردند و این تقسیم‌بندی، تا حملهٔ مغولان باقی ماند.
پنج كورهٔ‌ فارس عبارت بودند از:
– كورهٔ اردشیر خوره كه مركز آن شیراز بود.
– كورهٔ‌ شاپور خوره كه مركز آن شهر شاپور بود.
– كورهٔ قباد خوره یا ارجان كه مركز آن ارجان بود.
– كورهٔ‌ استخر كه مركز آن پرس‌پولیس بود.
– كورهٔ دارابجرد (داراب‌گرد) كه مركز آن شهری به همین نام بود.
از قرن دهم و یازدهم كه ایران در سایهٔ حكومت سلسلهٔ صفوی آرامش و انتظام نسبی یافت و روابط‌اش با كشورهای غربی كه از قرن نهم هجری شروع شده بود، ‌ ادامه یافت، بسیاری از سیاحان خارجی از شیراز و فارس دیدن كردند كه گزارش‌های آن‌ها بعضاً بسیار خواندنی و جالب‌توجه است.
اشاره‌ای كوتاه به تاریخ شهرستان‌های استان فارس، سیمای تاریخی این استان را بیش از پیش ترسیم خواهد كرد.
وضعیت اجتماعی و اقتصادی استان
براساس سرشماری عمومی نفوس و مسكن سال ۱۳۷۵ استان فارس ۰۳۶‚۸۱۷‚۳ نفر جمعیت داشته است كه از این تعداد ۵۶/۷ درصد برابر ۱۱۹‚۱۶۳‚۲ در نقاط شهری و ۴۱/۹ درصد برابر ۹۱۳‚۵۹۸‚۱ نفر در نقاط روستایی ساكن بوده‌اند. در حدود ۱/۴ درصد از جمعیت استان كه جمعیتی معادل ۰۰۴‚۵۵ نفر را در بر می‌گیرد، غیرساكن (عشایر كوچرو و رمه‌گردان) گزارش شده است.
به استناد همین آمارگیری، از كل جمعیت استان در حدود یك میلیون و ششصد و چهل هزار نفر مرد و یك میلیون و هشتصد و هفتاد و شش نفر دیگر زن بوده‌اند كه نسبت جنسی آن معادل ۱۰۳/۴ نفر است. تعداد خانوارهای استان در سال ۱۳۷۵ برابر ۲۲۹‚۷۵۵ خانوار بوده است كه تعداد ۲۷۲‚۴۴۸ خانوار آن به مناطق شهری و ۱۴۹‚۲۹۷ خانوار آن به مناطق روستایی تعلق داشته و ۹۸۰۸ خانوار دیگر نیز جمعیت غیرساكن بوده‌اند. به استناد همین اطلاعات، متوسط بعد خانوار در كل استان ۵ نفر، در مناطق شهری ۴/۸، در مناطق روستایی ۵/۴ و در بین جمعیت غیرساكن ۵/۶ نفر بوده است.
تراكم نسبی جمعیت استان ۳۸/۷ نفر در هر كیلومتر است كه با توجه به ۳۳/۹ نفر شاخص ملی، ۵/۲ نفر بیشتر نشان می‌دهد.
توزیع جمعیت شهری استان در ۴۸ شهر، نشانگر گسترش قابل توجه شهرنشینی در محدودهٔ استان است، ولی هنوز هم در مناطقی از استان، جمعیت عشایری همچنان با كوچ‌نشینی زندگی می‌‌كنند. مهمترین ایلات عشایری استان كه بخشی از جمعیت آن هنوز هم اسكان نیافته‌اند، ایل قشقایی، و نیز ایلات خمسه، ممسنی و كهگیلویه هستند كه اجمالی از وضعیت اجتماعی آنان در زیر مورد اشاره قرار می‌گیرد:
ایل قشقایی : دربارهٔ‌ منشأ این ایل، نظرات متفاوت وجود دارد. قشقایی‌ها مهم‌ترین ایل كوچنده منطقهٔ‌ فارس محسوب می‌شوند و مشتمل بر دوازده طایفه‌اند. بعضی از صاحب‌نظران، قشقایی‌ها را از مغول‌هایی می‌دانند كه در زمان سلطنت چنگیزخان از تركستان مهاجرت كرده و در زمان نادرشاه در فارس سكنی گزیده‌اند. بدون هیچ ادعایی و به احتمال قوی، ‌ قشقایی‌ها دنباله قبیله‌ای قدیمی در تركیهٔ آسیایی (شرق تركیه) به نام قبیلهٔ خلج هستند كه در عراق عجم در جنوب ساوه سكونت داشتند. بخشی از این ایل بزرگ به قسمت‌های مختلف تقسیم و در منطقهٔ‌ فارس پخش شدند. به همین دلیل، نام «قشقایی» كه در زبان تركی به معنی «فراری یا فرار كرده» است، به آن‌ها اطلاق می‌شود. دلیل این مدعا، تیره‌ای از ایل قشقایی است كه در شمال منطقهٔ فارس مستقر شده و در بلوك قونقری، آبادی‌نشین شده است. این تیره به نام قدیمی «خلج» معروف است و گویش‌ تركی خود را نیز حفظ كرده است.
ایلات خمسه سه ایل بزرگ ترك‌زبان به نام‌های اینالو، بهارلو و نفر هستند، یك ایل عرب زبان شامل دو طایفه عرب جیاره و عرب شیبانی و یك ایل فارسی زبان موسوم به باصری را در بر می‌گیرند. از تركیب این پنج ایل، ایلات خمسه شكل گرفته است. نحوهٔ زندگی آن‌ها ساده است و ییلاق و قشلاق آنها از جنوب آباده و مرودشت تا فسا را در بر می‌گیرد. از میان این ایلات، ایل بهارلو یكجانشین شده‌اند و در كناره‌های رود داراب زندگی می‌كنند.
ایلات ممسنی از چهار طایفهٔ تكش، جاویدی، دشمن‌زیاری و رستم تشكیل شده‌اند. قلمرو این ایلات از كهگیلویه در شمال تا كازرون در جنوب گسترده است. نحوهٔ زندگی آنان ساده و تابع معیشت عشایری است.
ایلات كهگیلویه از طوایف كهگیلویه‌اند و به سه ایل آقاجری، بادی و جاكی تقسیم می‌شوند. قلمرو این ایلات از كهگیلویه در شمال غربی فارس تا مناطق گرمسیر گسترده است. یكی از تیره‌های بزرگ جاكی، ایل بویراحمدی است كه به زبان لری تكلم می‌كنند و قلمرو آن‌ها نواحی شمال شهرستان ممسنی است كه با ایلات ممسنی نیز در ارتباط هستند.
استان فارس سهمی عمده در بخش‌های اقتصادی كشور به ویژه كشاورزی و صنعت دارد. طبق گزارش آمارنامهٔ كشاورزی، این استان با ۰۵۹‚۰۲۵‚۱ هكتار سطح زیر كشت پس از استان‌های آذربایجان شرقی و خراسان، رتبهٔ سوم را در كل كشور دارد. براساس همین آمارنامه، این استان با ۱۲/۵۹ درصد تولید گندم رتبهٔ دوم را در كشور دارد.
در بخش صنعت، استان فارس پس از استان‌های تهران، مازندران، اصفهان، مركزی و خراسان دارای مقام ششم در كشور است.
تركیب صنعتی استان عمدتاً از صنایع الكترونیكی، شیمیایی، ریسندگی، بافندگی و صنایع غذایی تشكیل شده است. بیشترین سهم صنایع الكترونیكی به كارخانه‌های مخابراتی ایران (كُما) تعلق دارد كه از سال ۱۳۴۸ در این استان شروع به تولید كرده است.
كارخانه لاستیك‌سازی دنا (بریجستون) یكی از چهار تولیدكنندهٔ بزرگ لاستیك‌سازی ایران، در این استان قرار گرفته است. در زمینهٔ صنایع ریسندگی، بافندگی و چرم‌سازی، این استان با ۵۰ كارگاه بزرگ و كوچك، سهمی عمده در تولید محصولات نساجی و فرشبافی دارد. همراه با تولید محصولات كشاورزی، صنایع غذایی نیز كه یكی از نیازهای مبرم كشور است، رشدی چشمگیر یافته است. براساس اطلاعات موجود، بیش از ۲۰۰ واحد صنایع غذایی در این استان فعالیت دارند كه تولید مواد غذایی نظیر روغن، ‌ قند، ‌ شكر، گوشت و … را برعهده دارند.
پالایشگاه شیراز از سال ۱۳۵۲ آغاز به كار كرده و فرآورده‌هایی مانند گاز مایع، بنزین معمولی، بنزین سوپر و … را تولید می‌كند. در سال‌های اخیر صنعت پتروشیمی استان نیز توسعهٔ قابل توجهی یافته است.
بررسی وضعیت كشاورزی و صنعتی استان گویای آن است كه این منطقه پتانسیل بالایی از نظر تولید محصولات كشاورزی و صنعتی دارد كه با اندكی توجه می‌تواند به رونق اقتصادی بیش از پیش استان منجر شود.