بنای یادبود سید جمال‌الدین اسدآبادی: نمادی از اندیشه و آزادی
در قلب شهر تاریخی اسدآباد، در میان میدان آزادی و در جوار آرامگاه شیخ ابوالحسن خرقانی، بنای یادبودی به نام سید جمال‌الدین اسدآبادی خودنمایی می‌كند. این بنا كه در سال 1354 توسط هوشنگ سیحون، معمار برجسته ایرانی، طراحی شده است، به منظور پاسداشت یاد و خاطره این متفكر و اندیشمند نامدار ایرانی احداث شده است.
سید جمال‌الدین اسدآبادی، مشهور به افغانستانی، یكی از بزرگترین متفكران و مصلحان اجتماعی و سیاسی جهان اسلام در قرن نوزدهم میلادی بود. او در سال 1254 شمسی در اسدآباد همدان متولد شد و در طول عمر كوتاه خود، سفرهای متعددی به كشورهای مختلف جهان انجام داد و در زمینه‌های مختلفی از جمله فلسفه، دین، سیاست و جامعه‌شناسی به فعالیت پرداخت.
بنای یادبود سید جمال‌الدین اسدآبادی در منزل مسكونی قدیمی ایشان در محله سیدان اسدآباد كه در نزدیكی امامزاده احمد واقع شده است، قرار دارد. متأسفانه سال‌ها قبل زادگاه ایشان تخریب شده و به جای آن ساختمانی بنا شده و در مقابل آن سنگ قبرهایی از وابستگان سیدجمال به چشم می‌خورد. این ساختمان در حال حاضر به عنوان موزه مردم‌شناسی اسدآباد مطرح می‌باشد.
در قسمت میانی بنای یادبود سنگی وجود دارد كه بر لوحه فلزی آن به خط نستعلیق چنین نوشته شده است:
«سید جمال‌الدین اسدآبادی تولد در كوی سیدان اسدآباد ۱۲۵۴ هجری برابر با ۱۲۱۷ خورشیدی= ۱۸۳۸ میلادی. درگذشت در استانبول تركیه ۱۳۱۴ هجری برابر ۱۲۷۴ خورشیدی= ۱۸۹۵ میلادی. از جمله پیشقدمان حرّیت و آزادی ایران بود. مبارزات دلیرانه‌اش با عمال استبداد ثبت تاریخ و كوشش‌های پیگیرش در راه اتحاد و اتفاق ملل مسلمان مشهور آفاق است.
این سنگ یادبود از طرف انجمن آثار ملی ایران تهیه شده و در زادگاه آن شادروان نصب گردید تا خاطره خدمات گرانقدر آن بزرگ‌مرد برای همیشه در زادگاهش طنین اندازد و در دیدگاه زائران و جهانگردان برقرار باشد».
سید جمال‌الدین اسدآبادی متفكر و مصلح اجتماعی شرق در شعبان سال ۱۲۵۴ هجری قمری در اسدآباد همدان به دنیا آمد و در پنجم شوال ۱۳۱۴ هجری قمری در استانبول تركیه از دنیا رفت.
وی از سن ۵ سالگی به یادگیری دانش نزد پدر خود پرداخت. وی برای ادامه تحصیل به مدرسه صالحیه قزوین رفت و دروس حوزوی را تا سطوح عالی آموخت و سپس به تهران مهاجرت كرد و پس از مدتی راهی عراق شد تا در نجف نزد شیخ مرتضی انصاری تحصیلات خود را ادامه دهد. سید جمال به مدت ۴ سال نزد شیخ انصاری به ادامه تحصیل پرداخت. سید جمال‌الدین در سن ۱۸ سالگی در اكثر علوم رایج در آن زمان به مقام عالی رسید و سپس به هندوستان و حجاز و مكه سفرها كرد و سرانجام به افغانستان نقل مكان نمود و با دوست‌محمد خان؛ امیر افغانستان دوستی نزدیكی برقرار نمود. وی از آنجا به مصر رفت و در آنجا به خاطر دانش و كمالاتش بسیار معروف گشت و در جامع الازهر به تدریس منطق و فلسفه مشغول شد. سید جمال در تحولات سیاسی مصر نقش مؤثر داشت و به همین دلیل پس از مدتی به كوشش نمایندگان خارجی كه منافع خود را در مصر در خطر می‌دیدند او را از مصر بیرون كرده و ایشان نیز به دستور شیخ انصاری عازم هندوستان شد و در آنجا ضمن آشنایی با علوم جدید سعی كرد تا مردم و به ویژه مسلمانان را علیه استعمار انگلستان بسیج كند. پس از مدتی وی اجازه یافت تا از راه دریای سرخ به اروپا مهاجرت نماید. در پاریس روزنامه عروه الوثقی را بر ضدّ سیاست انگلستان منتشر كرد كه فقط ۱۸ شماره از آن انتشار یافت. در نهایت سید جمال به حجاز سفر كرد و از بوشهر به ایران وارد شد و به تهران رفت و در خانه حاجی محمدحسن امیرالضرب ساكن شد. وی چندین بار با ناصرالدین شاه ملاقات كرد ولی به این دلیل كه سخنان وی به مذاق شاه خوش نیامد، امر به اخراج سیدجمال از ایران كرد. ایشان نیز از راه مازندران به قفقاز و سپس به مسكو و پطرزبورگ رفت. در سفری كه به مونیخ داشت با ناصرالدین شاه ملاقات داشت و به دعوت آنان به ایران بازگشت و مدتی در شاه عبدالعظیم بود ولی دوباره به دستور شاه او را از كشور اخراج كرده و سید جمال نیز به بغداد و بصره و سپس اروپا رفت. سلطان عبدالحمید او را به استانبول دعوت كرد و امیدوار بود از نفوذ او برای اداره كشورهای اسلامی امپراطوری عثمانی بهره گیرد. در استانبول افرادی همچون میرزا آقاخان كرمانی، شیخ احمد روحی و خبیرالملك به تشویق سیدجمال به نشر مطالب علیه شاه و اتابك پرداختند. پس از كشته شدن ناصرالدین شاه به دست میرزا رضای كرمانی، دولت ایران خواستار تحویل او شد ولی مقامات عثمانی نپذیرفتند. او پس از مدتی از چشم سلطان افتاد و مواجب او قطع گردید كه سبب شد سید جمال با فقر زندگانی خود را سپری نماید تا این كه به سرطان فك مبتلا شد و در استانبول درگذشت و در گورستان شیوخ دفن گردید. در خصوص مرگ سید جمال برخی پژوهشگران و یاران وی عقیده دارند كه سید توسط اعوان سلطنت قاجاری در تلافی ضدیت با نظام قاجار و قتل ناصرالدین شاه مسموم شده و به قتل رسیده است. بنا به درخواست دولت افغانستان مبنی بر انتقال كالبد او، این درخواست از سوی دولت عثمانی مورد قبول واقع شد و در سال ۱۲۸۴ پیكر سید جمال‌الدین از استانبول به كابل منتقل شد و در دانشگاه كابل دفن گردید و با دفن تابوت او، نام دارالفنون برای این محل انتخاب شد و در زمان سلطنت محمدظاهر شاه در سال ۱۳۱۱ سازه بلندی از سنگ آبنوس سیاه بالای آن قرار گرفت.
سید جمال‌الدین خود را با لقب «افغان» معرفی می‌نمود ولی وی ایرانی و شیعه و از مردم اسدآباد همدان بود. در واقع وی برای پنهان ماندن هویت خود به این امر اقدام نمود و گاهی نیز به جای اسدآبادی، اسعدآبادی امضا می‌نمود. در این خصوص محمد عبده؛ شاگرد سید جمال‌الدین و مترجم كتاب نیچریه وی به زبان عربی، دو دلیل را برای افغانی معرفی نمودن سیدجمال ذكر می‌كند. اول این كه بتواند در كشورهای عربی خود را سنّی معرفی كند و به هدف‌هایش برسد و دوم این كه خود را از دست مقررات سختی كه دولت ایران برای اتباعش در خارج قرار داده بود، برهاند.
سید جمال‌الدین با نام سید محمد بن صفدر الحسین نیز نامیده می‌شده است.
بنای یادبود سید جمال‌الدین اسدآبادی، علاوه بر اینكه به عنوان یك اثر معماری شاخص و ارزشمند شناخته می‌شود، محلی برای یادآوری اندیشه‌ها و آرمان‌های این متفكر بزرگ نیز به شمار می‌رود. این بنا هر ساله میزبان بازدیدكنندگان و گردشگران بسیاری از سراسر ایران و جهان است كه برای ادای احترام به سید جمال‌الدین اسدآبادی و آشنایی با افكار و اندیشه‌های او به این مكان می‌آیند.
نكات قابل توجه در مورد بنای یادبود سید جمال‌الدین اسدآبادی:
- این بنا در سال 1354 توسط هوشنگ سیحون، معمار برجسته ایرانی، طراحی شده است.
- تندیس سید جمال‌الدین اسدآبادی از جنس برنز است و توسط مجسمه‌ساز برجسته ایرانی، ابوالحسن صدیقی، ساخته شده است.
- در اطراف سكوی بلند، تعدادی مجسمه از شخصیت‌های برجسته تاریخ اسلام و ایران قرار گرفته است.
- این بنا در میدان آزادی اسدآباد و در جوار آرامگاه شیخ ابوالحسن خرقانی واقع شده است.
- بنای یادبود سید جمال‌الدین اسدآبادی، به عنوان یكی از آثار شاخص معماری معاصر ایران به شمار می‌رود.