آبانگان، یكی دیگر از جشن های دوازده گانه سال است. روز دهم از آبان، به موجب تلاقی نام روز و ماه، جشن آبانگان برگزار می شد كه مراسم ستایش و شادمانی و نیایش و عبادت، كنار چشمه سارها و رودها به انجام می رسید. آبان به معنای آب و هنگام آب است و یكی از عناصر پاك كننده نزد ایرانیان باستان بوده است. درباره پیدایش جشن آبانگان روایت است كه در پی جنگهای طولانی بین ایران و توران، افراسیاب تورانی دستور داد تا كاریزها و نهرها را ویران كنند. پس از پایان جنگ پسر تهماسب كه زو نام داشت دستور داد تا كاریزها و نهرها را لایروبی كنند و پس از لایروبی آب در كاریزها روان گردید ایرانیان آمدن آب را جشن گرفتند.
و همچنین در این روز بود كه به همه مردم كشورها آگاهی رسید كه پادشاهی از ضحاك بشد و فریدون به پادشاهی رسید و مردمان پس از دورانی دراز، ایمن و آسوده خاطر شده و به كارهای خود پرداختند. در روایت دیگری آمده است كه پس از هشت سال خشكسالی در ماه آبان باران آغاز به باریدن نمود و از آن زمان جشن آبانگان پدید آمد. ایرانیان در این روز خداوند جان و خرد را ستایش كرده و درخواست فراوانی آب و نگهداری آن را می نمایند و پس از آن به شادی می پردازند.
آبان روز در آبان ماه ویژگی دارد به یكی از بزرگترین الهه های مورد ستایش ایرانیان باستان، یعنی آناهیتا كه الهه سرپرست آبهای روان و ایستا و دریاها و رودها و چشمه سارها است.
هرودوت می گوید: «ایرانیان در آب ادرار نمی كنند، آب دهان نمی اندازند و در آب روان دست نمی شویند.»
استرابون می گوید: «ایرانیان در آب جاری خود را شست وشو نمی دهند، زمانی كه ایرانیان به دریاچه یا رود یا چشمه ای می رسند، گودال های بزرگ كنده و قربانی در كنار آن می كشند و سخت پروای آن دارند كه هرگز خون به آب نیامیزد، چون این كار سبب آلودگی آب خواهد شد.» و در جایی دیگر می گوید: «در آن (آب) لاشه و مردار نمی اندازند و عموماً آنچه ناپاكی است در آن نمی ریزند.» كریستین سن نیز می گوید: «ایرانیان احترام آب را بیش از هر چیز واجب می شمرند.»
در جشن آبانگان، پارسیان به ویژه زنان در كنار رود، دریا و یا چشمه، فرشته آب را نیایش می كنند. آبی را كه اوصاف سه گانه اش (رنگ، بو و مزه) تغییر می یافت، برای آشامیدن و شست وشو به كار نمی بردند.
بیرونی در آثار الباقیه در مورد جشن آبانگان چنین می نویسد: «آبان روز، روز دهم آبان است و آن عیدی است كه به واسطه توافق دو اسم، آبانگان می گویند. در این روز «زو» پسر تهماسب از سلسله پیشدادیان به پادشاهی رسید و مردم را به كندن نهرها و تعمیر آنها امر كرد و در این روز به كشورهای هفتگانه خبر رسید كه فریدون، بیوراسب (ضحاك) را اسیر كرد و خود به پادشاهی رسیده و به مردم دستور داده است كه خانه و زندگی خود را مالك شوند.»
همچنین درباره پیدایش جشن آبانگان روایت است كه در پی جنگ های طولانی بین ایران و توران، افراسیاب تورانی دستور داد تا كاریزها و نهرها را ویران كنند. پس از پایان جنگ پسر تهماسب كه «زو» نام داشت دستور داد تا كاریزها و نهرها را لایروبی كنند و پس از لایروبی، آب در كاریزها روان گردید. ایرانیان آمدن آب را جشن گرفتند. در روایت دیگری آمده است كه پس از هشت سال خشكسالی، در ماه آبان باران آغاز به باریدن كرد و از آن زمان جشن آبانگان پدید آمد.
زرتشتیان در این روز همانند سایر جشن ها به آدریان ها می روند و پس از آن به كنار جوی ها و نهرها می روند و با خواندن اوستای آبزور (بخشی از اوستا) كه توسط موبد خوانده می شود، اهورا مزدا را ستایش كرده و درخواست فراوانی آب و نگهداری آن را می نمایند و پس از آن به شادی می پردازند.
در اوستا «آبان» فرشته ای است كه به عنوان فرزند آب ها معرفی شده است. این اوست كه آب ها را پخش می كند (یشت ،۸ بند ۳۴) او نیرومند و بلند قامت است و دارای اسب تندرو. او مانند هرمزد مهر، لقب اهوره (= سرور) دارد و مانند امشاسپندان درخشان است. در وداها نام او به صورت «اپام نپات» ظاهر می شود كه خدای آب ها است.
در فقره یك و دو، گرده ،۸ هفتمین یشت بزرگ می گوید: «به سرچشمه آب درود می فرستیم، به گذرهای آب درود می فرستیم، به كوه هایی كه از بالای آنها آب جاری است درود می فرستیم، به دریاچه ها و استخرها درود می فرستیم.»
در یسنا ۶۵ فقره ،۱۰ اهورا مزدا به پیامبرش می گوید: «نخست به آب روی آور و حاجت خویش را از آن بخواه.» احترام به آب امروز نیز در كشور كم آب ما مشهود است. در میان مردم مایع روشنی است و اگر ناخواسته آبی به روی كسی پاشیده شود، می گویند آب روشنایی است یا این كه پشت سر مسافر آب می پاشند تا سفرش بی خطر انجام گیرد و زود بازگردد و این اعتقاد كه آب ناخواسته و یا نطلبیده، مراد است همه نشان از احترام و ارزشی است كه مردم ایران نسبت به این مایع حیات بخش قائل هستند. در اینجا، چون صحبت از آب و عظمت آن آمد، بهتر است اناهیتا ایزدبانوی آب ها نیز معرفی شود.
