جایگاه های زمین شناسی یا ژئوسایت ها شواهدی كلیدی لحظات یا دوره های خاصی از تاریخ زمین اند كه در آموزش عمومی علوم زمین ومفاهیم زیست محیطی نقش بسیار مهمی دارند. ژئوسایت ها همچنین ابزاری برای توسعه پایدار و حفاظت اند، در عین حال یادآوری میكنند كه بخشهای تجدید ناپذیر كره زمیناند. بدیهی است ژئوسایتها از دیدگاه زیبایی شناسی و ژئوتوریسم حائز اهمیت است .منطقه فسیلی(سازند غیر رسمی) مراغه در دامنه سهند به سبب دارا بودن تنوع فسیلی مهره داران در مجامع علمی دنیا از اهمیت خاصی برخوردار است كه حفظ و حمایت و بهرهبرداری پایدار از این سایت به عنوان میراث علوم زمین، علاوه بر حفظ محیط فیزیكی،پایداری و ارتقای فرهنگی و اقتصادی منطقه را به همراه خواهدداشت.
سایت فسیلی مراغه در نوع خود به عنوان یكی ازنادرترین سایت های دنیا از نظر فسیل پستانداران است كه از سالها پیش مورد توجه مجامع علمی جهان قرار دارد. فون مراغه به عنوان حلقه مفقوده فون فسیلی پستانداران جنوب آسیا، اطلاعات ارزشمندی از حیات و شرایط اقلیمی و روند تغییرات آن در اختیارمی نهد، و به عنوان یك ژئوسایت، پتانسیل ژئوتوریسمی آن كه میتواند موجب جذب گردشگران داخلی و خارجی با اهداف متنوع شود، مورد بی توجهی واقع گشته است. گسترش فعالیتهای هماهنگ و همخوان با منطقه، علاوه برحفظ یكپارچگی و انسجام محیط، میتواند توسعهی اقتصادی و ارتقای سطح معیشتی مردم محلی را تامین نماید.
ارزش شناخت و حفظ این منابع از دیدگاه علمی، تاریخ طبیعی و حتی به عنوان میراثی فرهنگی قابل ارزیابی است تدوین برنامه و قوانین جامع، ثبت مناطق دیرین شناختی در فهرست آثار ملی طبیعی، حفاظت علمی و دقیق، شناسنامه‌دار شدن و ایجاد مدیریت منسجم برای صیانت از این آثار ارزشمند را ضروری می نماید. نبود قوانین قاطع، ایجاد جاده، سوزاندن پوشش گیاهی، تغییر در كاربری اراضی محدوده منطقه و تخریب از جمله عوامل انسانی است كه این مناطق ارزشمند را تهدید می‌كند. اما بیشترین مشكل برای حفاظت از مناطقی كه در دسترسی و محدوده مناطق مسكونی و روستایی هستند، ناآگاهی بومیان منطقه است، كه تخریب منطقه را در پیدارد. اگر اقدامی عاجل برای حمایت از این مناطق ارزشمند زیستی و دیرین شناسی نشود، شمار زیادی از این مناطق كه ریشه در قدمت زندگی روی زمین دارند، منقرض می‌شوند. هرساله تعدادی از این ذخایر ارزشمند ملی به دلیل غفلت و به ندرت توسط عوامل طبیعی، آسیب میبینند، لزوم تحقیقات و پژوهشهای علمی هرچه بیشتر بر روی آنها احساس میشود.
توصیف وضعیت اثر
این منطقه در حال حاضر تحت حفاظت سازمان حفاظت محیط زیست قرار دارد و با توجه به كاوشهای دیرین شناسی در منطقه، قابلیت رشد و توسعه زیادی را برای آن میتوان در نظر گرفت. وسعت منطقه ای كه در آن فسیلهای مختلف حیوانی بدست می آید در حدود ۴۰۰۰۰ هكتار است ولی منطقهای كه توسط سازمان حفاظت محیط زیست مورد حفاظت قرار گرفته و به ثبت ملی رسیده است، ۱۰۲۶ هكتار میباشد كه حدودا مابین دو رودخانه مغاجوق چای در شرق و مردق چای در غرب قرار گرفته است و میتوان گفت زمینهای مابین دو روستای شلیلوند در شمال و قرتاول در جنوب را در بر گرفته است. این منطقه با اینكه از مناطق حفاظت شده ملی محیط زیست میباشد ولی بر خلاف تمام قوانین حدود ۷۰۰ هكتار از این منطقه دارای مالك خصوصی میباشد و به شكل باغ سیب و میوه های دیگر در اختیار اهالی میباشد.
این منطقه یكی از غنی‌ترین مناطق سنگواره‌ای جهان بوده و در آخرین مطالعات صورت گرفته فسیلهای اجداد ماموت، زرافه و آهو در این منطقه كشف شده‌است. لایه‌های فسیلی موجود در مراغه مربوط به اواخر دوران نوزیستی زمین‌شناسی یعنی هفت تا دوازده میلیون سال قبل هستند كه با انجام كاوشهای علمی میتوان اطلاعات بسیار دقیقی را از زندگی جانوران غول‌پیكر در این منطقه به دست آورد. منطقه فسیلی مراغه به دلیل دارا بودن فسیل ماستادون و ماموت‌ها (سنگواره‌های پیش از تاریخ) دارای شهرت جهانی بوده و هم اكنون مورد حفاظت ویژه سازمان حفاظت محیط زیست قرار دارد. منطقه فسیلی مراغه به عنوان نخستین اثر ملی، طبیعی و فسیلی ایران از بالاترین رده‌های حفاظتی سازمان محیط زیست برخوردار است.
مطالعات انجام شده ومقایسه نمونه های یافت شده با برخی نقاط جهان نشان می دهد گونه های موجود در مراغه امروزی مربوط به عرض های جغرافیایی بالابوده اند كه به دلیل سرمای جهانی در آنجا به آذربایجان فعلی مهاجرت كرده اند. برخی از محققان عقیده دارند فعالیت آتشفشانی كوه سهند و انتشار گازهای سمی و گوگردی ناشی از آتشفشان باعث مرگ و میر دسته جمعی آنهاشده است. در نهایت خاكستر حاصل از آتشفشان سهند باعث حفظ بقایای جانوران و فسیل های فعلی شده است. قابل ذكر است رسوبات دربرگیرنده فسیلها، از نوع توف (نوعی سنگ آتشفشانی) تغییریافته هستند و حالت سفالی دارند.
فون فسیلی مراغه به عنوان نخستین سایت دارای فسیل های كامل پستانداران نظیر زرافه، كرگدن، فیل، ببر دندان شمشیری، اسب آبی، آنتیلوپ وگونه های متعدد منقرض شده دیگر، اولین بار توسط مسافران روسی در سال ۱۸۴۰ میلادی كشف شده است (ابریشمی، ۱۳۸۴) بخشی از منطقه فسیلی مراغه (مساحت كلی حدود ۴۰۰۰۰ هكتار برآورد گردیده) به مساحت ۱۰۲۶ هكتار در مراغه ودر مناطق كرج آباد(كرجاوه ) نزدیك رودخانه مردق چای، كوپران، شلیلوند و كرمجانواقع گردیده و در سال ۱۳۸۳به عنوان ” اثر طبیعی ملی ” مورد حفاظت قرار گرفته است(سازمان حفاظت محیط زیست ایران، ۱۳۸۳) . فون مراغه به عنوان حلقه مفقوده فون فسیلی پستانداران جنوب آسیا اطلاعات ارزشمندی از حیات و شرایط اقلیمی و روند تغییرات آن در اختیار می نهد. بسیاری از محققین سازند مراغه را از مناطق مهم حاوی فسیل های مهره داران بخصوص پستانداران در ارواسیا می دانند كه به عنوان یكی از حلقه هایارتباطی فونای ساوانا ( ۵/۹ – ۷ سال قبل) و به سبب شباهت با فونای اروپا حائز اهمیت پالئواكولوژیك و پالئوژئوگرافی است (یعقوبی، ۱۳۸۷). به دلیل اهمیت این سایت ازدیدگاه علوم زمین، به عنوان یك ژئوسایت برای علاقمندان به علوم زمین و گردشگران وژئوتوریستها مورد بررسی قرار گیرد.غیر ازمراغه در مناطق اهر، ورزقان ،شمال غرب تبریز (ایوند ) و نزدیك میانه نیز رسوبات مشابه سازند مراغه یافته شده و از روستای آبخارای ورزقان فسیل فیل دینوتریوم اكتشاف و استخراج گردیده است( ابریشمی ،۱۳۸۴). میرزایی با توجه به تحقیقات برنور وهمكاران وسعت منطقه را بسیار بیش از این حدس زده و بر لزوم بررسی های گسترده تراصرار دارد ( میرزایی و همكاران ،۱۳۸۴). طبق یافته های معین وزیری در كرج آباد (شرق مراغه ) قدیمی ترین رسوبات آهك های دریاچه ای موجود است كه دارای فسیل نرم تنان آب شیرین است. وی كشف یك دندان هیپاریون از داخل طبقات لینیت دار و حضور طبقات مملواز فسیل مهره داران بر روی لایه های ذغال دار را دال بر تطابق زمانی آنها با رسوباتپونسین منطقه تبریز ذكر نموده است. وی بر خلاف دومرگان و دیگران تشكیلات رسوبی استخوان دار كرج آباد را مربوط به حداقل یك دوره قدیمی تر از پلیوسن ( حداقلپونسین) می داند( معین وزیری ،۱۳۵۶) . درویش زاده نیز با توجه به پیدایش یك دندان هیپاریون در منطقه باغ میشه سن لایه ها را پونسین معرفی می كند وی با توجه به موادتشكیل دهنده رسوبات روی فسیل ها ( حاصل شستشوی خاكستر و قطعات آتشفشانی ) ، این مواد را متعلق به ارتفاع ۰ ۲۰۰-۱۸۰۰ متر دانسته كه پس از شستشو و حمل در ارتفاع۱۶۰۰و نیز در مواردی در ارتفاع ۱۵۰۰-۱۳۵۰ قرار گرفته اند. او همچنین افق های متفاوت در سازند غیر رسمی مراغه را ناشی از فعالیتهای آتشفشانی و پیدایش لاهاراهای آتشفشانی با سنین مختلف می داند (درویش زاده،۱۳۸۰). مطابق بررسی های میدانی قبل از تجمع آثار قسیلی مهره داران لایه توف پامیسی سفید رنگ در بین طبقات دیده میشود كه نشانگر فعالیتهای انفجاری و توسعه نهشته های موجی، لاهارها و توف هایبارشی اسیدی است كه شاید با مسموم كردن محیط مرگ دسته جمعی گروه های جانوری مستقردر محل یا در حال كوچ را سبب شده اند.
منطقه فسیل دار شامل اهر، ورزقان وایوند در شمال غرب كوه های مورو، ممقان در غرب و شمال غرب سهند و دامنه های شمالی سهند ( باسمنج و .. ) می باشند. در مناطقی كه شیب مورفولوژیك كم بوده یا مركزآتشفشانی با یخچالهای طبیعی فاصله زیادی داشته اند، شانس برخورد به نمونه های كامل فسیلی بیشتر است. بررسی نهشته های قاعدهای نهشته های واجد آثار مهره داران ازاهمیت خاصی برخوردار است. هر چقدر جورشدگی، گرد شدگی و بلوغ بافتی رسوبات قاعده فسیل دار بیشتر باشد شانس دست یابی به نمونه های كامل فسیلی بیشتر و برعكس مشاهده رسوباتی كه در آنها جورشدگی و گرد شدگی ذرات كم و بلوغ بافتی در آنها مشاهده نشودمبین جریانات شدید سطحی و حاكی از شیب مورفولوژیك زیاد منطقه و یا انرژی زیادجریانات سطحی می باشد كه باعث حمل آثار فسیلی شده و شانس برخورد به نمونه های كامل را كاهش می دهد
