مسجد جامع فهرج

روستای باستانی فهرج در ۶۰ كیلومتری شرق استان یزد، در مسیر یزد-كرمان و در دل كویر آرام گرفته است. این شهر یكی از مراكز اسكان اولیه ایرانیان بوده و پهره نام داشته است.
كوه چلته در شمال شرقی بر آستانه فهرج ایستاده است. قلعه‌ای باستانی و آب‌انباری قدیمی نیز دیگر مشخصه‌های روستای فهرج است.

تنها مسجد بجای مانده ازقرن اول هجری در ایران ،مسجد جامع فهرج میباشد.آنگونه كه ازمنابع تاریخی برمی آید ،این مسجد پس ازفتح یزد بدست سپاهیان اسلام بنا گردیده ،اما كتیبه ای كه این مدعا را تایید كرده باشد،در دسترس نیست .نقشه این مسجد و قرارگرفتن محراب آن در محور عرضی و تزیینات بكار رفته در آن،حاكی از آن است این بنا در صدر اسلام بنا گردیده است .دربناهای تاریخی سده های نخستین اسلامی بهره گیری ازسبك معماری ساسانی در سطح وسیعی مشهود است.مسجد جامع فهرج به عنوان كهنترین مسجد باقی مانده در ایران زمین در زمان سعید بن عثمان در سال ۴۵ ه.ق بنا گردید. این بنا كاملا به سبك وسیاق معماری عصر ساسانی بنا گردیده ونقشه اصلی آن بسیار ساده می باشد و در واقع تقلیدی از طرح و شكل مسجد النبی است.خشتهایی به اندازه ۵×۳۲×۳۲ ـ آنگونه كه در عصر ساسانی مرسوم بوده ، تزیینات گچبری شكنجی وقوسهای ناری و تاقهای ناوی و آهنگ بكار رفته در مسجد جامع فهرج این موضوع را تایید میكند.

شبستانی با سه دهانه دارد كه دهانه میانی بزرگتر از دهانه چپ و راست است. چفدها ،خاگی و تاقها ،اهنگ هستند. از ویژگیهای جالب این مسجد،طرح درهایی با نقوش ساسانی است كه بر دیوارهای مسجد برجای مانده است.احتمالا معمار میخواسته در دورانی كه ساخت درهای پر تجمل مرسوم نبوده،اثری از درهای زیبای كهن برجای بگذارد.مناره گلین مسجد احتملا در دوران بعد(قرن ۴ یا ۵ ) به ان افزوده شده است و ورودی اصلی مسجد _كه شمالی بوده_ به كنار مناره تغییر مكان داده است.بطور كلی معماری این مسجد ،بجز پلان ان،كاملا ساسانی بوده و همه تزیینات به شیوه پیش از اسلام است.

میانسرای مسجد از جنوب به سه دهانه شبستان، از شرق و غرب هر یك به دو دهانه ایوان و از سمت شمال به چهار صفه محدود می شود. پوشش صفه ها ساده و به شكل نیم گنبد است. از دیگر زیبایی های مسجد نقوش گچ بری شده روی دیوار شرقی است. مصالح ساختمانی مسجد از خشت است. این خشت ها با خشت های به كار رفته در معماری عصر ساسانی مشابه است.

مسجد جامع فهرج یك بار گچ اندود گردیده و قسمت هایی از آن نیز با گچ بری تزیین شده است. طاق های مسجد گهواره ای شكل است و به طاق های دوره ساسانی شباهت دارد. شبستان مسجد دارای ده دهانه است كه دهانه میانی بزرگتر است. مناره مسجد را در قرون بعد احتمالا در قرن چهارم هجری ساخته اند. همچنین ورودی اصلی مسجد در كنار مناره، بعدها به مسجد اضافه شده است.

وارد مسجد كه می‌شوید هیچ اثری از محراب، گنبد، كتیبه، كاشیكاری و سایر صنایع و تكلف‌هایی كه بعدها در ساخت مساجد مرسوم گردید نمی‌یابید. سادگی آن صداقت هزار و چهارصدساله‌ای را گواه‌است، بی آنكه زنگار ریا، چهره دلنشینش را رنگین كند. اگرچه وجود زیلوهایی كه برای نماز بر زمین پهن شده‌است، سجاده‌ها، مهر و منبر، روح تازه گی و پویایی را به انسان القاء می‌كند اما بی شك نحوه سیم كشی زشت و ناهنجار، پنكه‌های سقفی، حوض خالی و بدقواره‌ای كه می‌تواند بسیار زیباتر و شایسته چنین مكانی باشد، دل را می‌آزارد.