كوه دَماوَند كوهی در شمال ایران است كه بلندترین كوه ایران و بلندترین قلهٔ آتشفشانی آسیا است. دماوند دومین كوه بلند فلات ایران و خاورمیانه است. دماوند در پاره مركزی رشته‌كوه البرز در جنوب دریای خزر جای دارد. از دیدگاه تقسیمات كشوری، در بخش لاریجان شهرستان آمل در استان مازندران قرار دارد.به هنگام صاف و آفتابی‌بودن هوا، از شهرهای تهران، ورامین و قم و همچنین كرانه‌های دریای خزر قابل رؤیت است. كوه دماوند در سی‌ام تیرماه سال ۱۳۸۷ به عنوان نخستین اثر طبیعی ایران در فهرست آثار ملّی ایران ثبت شد. همچنین كوه دماوند از سال ۱۳۸۱ به عنوان اثر طبیعی ملّی در شمار مناطق چهارگانهٔ ارزشمند از نظر حفاظت محیط زیست قرار گرفته‌است. از دماوند در اساطیر ایران هم یاد شده‌است و شهرت آن بیش از هر چیز به این سبب است كه ضحاك در آن به بند كشیده شده‌است. در آثار ادبی فارسی نیز فراوان به این اسطوره و به طور كلّی‌تر كوه دماوند اشاره شده‌است. در بندهش اینچین آمده: رود هرهز (هراز) در تپرستان است و از كوه دماوند سرچشمه می‌گیرد. قصیدهٔ دماوندیه ملك‌الشعرای بهار هم معروف است. دماوند دارای چشمه‌های آب گرم لاریجان، اسك و وانه است. نام دماوند به دو صورت مشهور دماوند و دنباوند با زبر یا پیش دال ضبط شده‌است. حتی در بعضی مآخذ هر دو صورت نام آمده‌است. صورت دیگری كه از نام این كوه ضبط شده‌است دباوند است. این كوه را با نام‌های كاملاً متفاوت بیكنی و جبل لاجورد نیز ثبت كرده‌اند.نام دماوند در تورات آمده و صورت كهن آشوری آن «بیكن» است در مورد دلیل نام‌گذاری دماوند در فرهنگ معین آمده‌است: «دم (دمه، بخار) + اوند = دماوند؛ دارای دمه و دود و بخار /آتشفشان احمد كسروی دربارهٔ نام‌گذاری دماوند یا دنباوند نظر كاملاً متفاوتی دارد. وی با استدلال‌هایی نسبتاً پیچیده نام‌گذاری «نهاوند» و «دماوند» را مرتبط می‌داند و می‌نویسد «در زبانهای باستان «نها» به‌معنی پیش و «دما» به‌ضم دال به‌معنی پشت و دنبال بوده،…» و در مورد «وند» می‌نویسد: ««وندن» در زبانهای باستان ایران به‌معنای «نهادن» بوده[…] یكی از معناهای «نهادن» واقع شدن و ایستادن برجایی است.[…] و ناچار «وندن» نیز همان معنی را داشته و «وند» كه ماضی آن است به‌معنی نهاد، برجایی ایستاد (واقع‌شد) می‌آمده‌است او در ادامه نتیجه می‌گیرد: «پس «نهاوند» یعنی شهر یا آبادی یا قلعهٔ ایستاده در پیش‌رو و «دماوند» یعنی شهر یا آبادی یا قلعهٔ ایستاده در دنبال و پشت. ناصرخسرو قبادیانی بلخی در اوایل سفرنامه خود در باب كوه دماوند آورده است: «میان ری و آمل كوه دماوند است مانند گنبدی كه آن را لواسان گویند». لواسان در زبان پارسی میانه (پهلوی) به معنای تیغه كوهی است كه محل طلوع خورشید می‌باشد. اسطوره دماوند در اساطیر ایران جایگاه ویژه‌ای دارد. شهرت آن بیش از هر چیز در این است كه فریدون از شخصیت‌های اساطیری ایران، ضحاك را در آنجا در غاری به بند كشیده‌است و ضحاك آنجا زندانی‌است تا آخرالزمان كه بند بگسلد و كشتن خلق آغاز كند و سرانجام به دست گرشاسپ كشته شود. هنوز هم بعضی از ساكنین نزدیك این كوه باور دارند كه ضحاك در دماوند زندانی است و اعتقاد دارند كه بعضی صداهایی كه از كوه شنیده می‌شود، ناله‌های هموست. در تاریخ بلعمی محل زیست كیومرث كوه دماوند دانسته شده‌است و گور فرزند وی هم آنجا دانسته شده‌است. با این تفصیل كه چون فرزندش كشته شد خداوند چاهی بر سر كوه برآورد و كیومرث فرزند را در چاه فروهشت. بلعمی سپس از مغان نقل كند كه كیومرث بر سر كوه آتش افروخت و آتش به چاه اندر افتاد و از آن روز تا امروز (روزگار بلعمی) ده پانزده بار پرزند و به هوا برشود و از مغان نقل می‌كند كه این آتش دیو را از فرزند او دور دارد.به گفتهٔ تاریخ بلعمی جمشید به طبرستان به دماوند بود كه سپاه ضحاك به وی رسید. بنا به روایتی نبرد لشكر فریدون به سپاهسالاری كاوه با ضحاك در حوالی دماوند بود. دماوند بار دیگر در گاه پادشاهی منوچهر مطرح می‌شود؛ آرش كمانگیر از فراز آن تیری انداخت تا مرز میان ایران و توران را تعیین كند. بعدها با پا گرفتن اساطیر سامی در ایران برخی شخصیت‌های این اساطیر هم با دماوند ارتباطاتی یافتند. از جمله «عوام […] معتقدند كه سلیمان‌بن داوود، یكی از دیوان را كه «صخر المارد» (سنگ سركش) نام داشت در آنجا زندانی نمود. گویند، بر قلهٔ دماوند، زمین هموار است و از چاهی كه بر فراز آن قرار دارد، روشنی بیرون آید. ادبیات در اشعار ایرانی معمولاً نام دماوند در ارتباط با اسطورهٔ به بند كشیده شدن ضحاك ظاهر می‌شود. فردوسی در شاهنامه در ابیاتی كه داستان به بند كشیده شدن ضحاك توسط فریدون را تصویر می‌كند، چنین سروده‌است: برآن گونه ضحاك را بسته سخت سوی شیرخوان برد بیدار بخت همی راند او را به كوه اندرون همی خواست كارد سرش را نگون بیامد هم آنگه خجسته سروش به خوبی یكی راز گفتش به گوش كه این بسته را تا دماوند كوه ببَر همچنان تازیان بی‌گروه اسدی طوسی در گرشاسپ‌نامه كه به پیروی از شاهنامه سروده شده‌است به این اسطوره اشاره می‌كند. در اشعار و منظومه‌های شاعران دیگر از جمله قصیده‌ای از ناصرخسرو منظومهٔ ویس و رامین از فخرالدین اسعد گرگانی و قصیده‌ای از خاقانی تلمیح این اسطوره دیده می‌شود. همچنین گاه در عظمت به دماوند مثل زده‌اند. قصیده دماوندیه اثر ملك الشعرای بهار تنها یكی از چندین شعری است كه در مورد دماوند سروده شده‌است. دماوندیه اول او در سال ۱۳۰۰ هجری شمسی با این مطلع آغاز گشت: ای كوه سپیدسر، درخشان شو مانند وزو، شراره افشان شو قصیدهٔ «دماوندیه دوم» كه در سال ۱۳۰۱ توسط همین شاعر سروده شد، از شعرهای معروفی است كه دربارهٔ دماوند سروده شده‌است چنین است: ای دیو سپید پای در بند! ای گنبد گیتی! ای دماوند! از سیم به سر یكی كله‌خود زآهن به میان یكی كمربند تا چشم بشر نبیندت روی بنهفته به ابر، چهر دلبند تا وارهی از دم ستوران وین مردم نحس دیو مانند با شیر سپهر بسته پیمان با اختر سعد كرده پیوند چون گشت زمین ز جور گردون سرد و سیه و خموش و آوند بنواخت ز خشم بر فلك مشت آن مشت تویی تو ای دماوند! تو مشت درشت روزگاری از گردش قرنها پس افكند ای مشت زمین! بر آسمان شو بر وی بنواز ضربتی چند نی نی، تو نه مشت روزگاری ای كوه! نیم ز گفته خرسند تو قلب فسردهٔ زمینی از درد ورم نموده یك چند شو منفجر ای دل زمانه! وآن آتش خود نهفته مپسند خامش منشین، سخن همی گوی افسرده مباش، خوش همی خند ای مادر سر سپید! بشنو این پند سیاه بخت فرزند بگرای چو اژدهای گرزه بخروش چو شرزه شیر ارغند ثبت قله دماوند به عنوان اثر طبیعی ملی اثر طبیعی ملی قله دماوند با مساحتی بالغ بر ۲۹۵۰ هكتار در سال ۱۳۸۱ طی مصوبه شماره ۲۲۱ مورخ ۲۱ خرداد ۱۳۸۱ شورایعالی محیط زیست به مجموعه مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست پیوسته‌است. این اثر با ۳۹۷۶۱۱۳ تا ۳۹۸۲۱۵۰ عرض جغرافیایی و ۵۹۶۷۶۲ تا ۶۰۳۵۹۷ طول جغرافیایی در شمال شرق تهران و در استان مازندران واقع گردیده‌است. از گونه‌های مهم گیاهی آن می‌توان از بومادران، پیر گیاه دماوندی، اسپرس كوهی و گون نام برد. استفاده بیش از حد از ظرفیت قابل تحمل محیط و همچنین بهره‌برداری پوكه معدنی در اطراف این اثر طبیعی ملی، از مهمترین عوامل تهدید كننده در تخریب آن به شمار می‌آید. میراث طبیعی ایران كوه دماوند در سی‌ام تیرماه سال ۱۳۸۷ به عنوان نخستین اثر طبیعی ایران در قالب میراث طبیعی ایران در فهرست آثار ملّی ایران ثبت شد. روز ملی روز ملی دماوند همزمان با تیرگان در مازندران با نام تیرماه سیزده شو در شب سیزدهم آبان‌ماه برگزار می‌شود. انجمن كوهنوردان ایران هر ساله این جشن را در روز سیزدهم تیر در دامنه‌های قله دماوند در «شهر رینه لاریجان شهرستان آمل برگزار می‌كنند. این جشن به ثبت ملی نیز رسیده است.