زندگی قوم بلوچ آمیزه ای از مراسم ، آیین ها ، و عقاید و باورهایی است كه ریشه در سنتی دیرین دارند .كم تر مراسم یاآیینی را در این منطقه می توان یافت كه با موسیقی همراه نباشد . مراسم بلوچی در مجموع یا آیین های كیشی – مذهبی هستند و یا جشن ها و اعیاد .
عمده ترین آیین های كیشی – مذهبی عبارتند از گواتی ، مولود ( مالاد و پیر پتز ) ، انواع زار ، محفل درویش های صاحبان ، مجال،س ترحیم . مهم ترین جشنها هم عبارتند از عروسی ، زایمان ، ختنه سوران ، هامین ( خرماچینی ) و گندم چینی .
حفظ برخی سنن قومی ، كه با موسیقی توام است ف مثل مراسم ختنه سوران ، عروسی ، رقص گواتی و … موجب شده است نمونه هایی از موسیقی اصیل این منطقه برحای بماند . به علاوه در گوشه و كنا ر بلوچستان معدودی نوازنده ی دوره گردهستند كه به موسیقی سنتی خود وفادار مانده اند . نوازندگان دوره گرد ، كه این حرفه را از نیاكان خود نسل به نسل به ارث می برند ، در ابتدا لانگو نامیده می شدند و سپس لوری لقب گرفتند و هم اكنون نیز به همین نام شناخته می شوند ، به جز تنبورگ نوازان كه به پهلوان شهرت دارند .
به طور كلی اساس ملودی ها بر مبنای مفاهیم متفاوتی تدوین شده اند از جمله :
لیكو و زهیروك ، آوازهایی هستند كه در فراق نزدیكان مثل پدر ، مادر ،برادر ، خواهر و همچنین دوست و معشوق و حتی در دوری از وطن خوانده می شوند . در ابتدا زهیروك را فقط زنان در حین كارهای روزمره می خوانده اند . این نحوه ی اجرا امروز دیگر متداول نیست و زهیروك را خوانندگان مرد به هم راهی سرود (قیچك ) اجرا می كنند .
كردی ، مضمون آن عینا مثل لیكو و زهیروك بیان هجران و فقدان است . این مضامین به لهجه ای است كه در رودبار و منطقی بین ایران شهر و كرمان متداول است .آواز كردی بیش از همه جا در ایران شهر و بمپور رواج دارد .
موتك ( موتق ) موتك به مراسم ترحیم اختصاص دارد . محتوای این آواز شامل مناقب شخص متوفاست و تالم ناشی از مرگ را بیان می كند براین اساس موتك را می توان نوعی مرثیه به شمار آورد .
شعر كه در زبان بلوچی به آن شیر می گویند ،عبارت از آواز ی است كه مضمون آن را داستان های حماسی ، عشقی و وقایع تاریخی و رویدادهای اجتماغی ، پند و اندرز و… تشكیل می دهد . مشاییر ( شاعر ) كسی است كه شیر را با ساز و آواز اجرا می كند . به شاعر پهلوان نیز می گویند پهلوان تركیبی است از دو كلمه پهلوان و وان .پهلو كه ریشه پهلوی دارد ، به معنی شجاع و دلاور است و وان به معنی خواننده . وانگ در بلوچی نیز به معنی خواندن است . بنابراین پهلوان ییعنی خواننده یا بازگو كننده ی شجاعت و دلاوری ها .
از جمله سروده های حماسی می توان به میر قنبر ، چاكر وگوهرام اشاره كرد . داستان این سروده حدود چها ر قرن و نیم در زمان شاه طهماسب اول و در دوران حكومت همایون شاه ، دومین پادشاه گوركانی هند ، در ایران روی داده است . پادشاه ایران سعی دارد تاج و تخت از دست رفته ی سلطان هندی را باز گرداند اما محور روایت براساس زندگی و ماجراهای بیوه زن نامدار و ثروت مندی به نام گوهر است كه تقاضای ازدواج میرگوهرام خان ، یكی از حكام منطقه ، را ردمیكند و بر اثر آن سلسله ماجراهایی پیش می آید كه به درگیری بین دو طایفه ی رند و لاشاری به مدت ۳۰ سال منجر می شود . شعر چاكر و گوهرام از دو قسمت تشكیل می شود و هر یك از این قسمت ها پیروزی یكی از این دو طایفه و شكست دیگری را توصیف می كنند .
تاریخی قوم بلوچ ، قهرمانان در مبارزات خود بیش از آن كه اهدافی نظیر راه زنی ( در بعد منفی مبارزه ) یا گرایش های ملی ( در بعد مثبت مبارزه ) داشته باشند ، هدف نهایی خود را بر احقاق حق متمركز كرده اند . در موتردی نیز كه مبارزات به درگیری هایی با بیگانگان انجامیده است ، انگیزه های اصلی بیشتر قومی و قبیله ای است تا احساسات ملی گرایانه . در متن اشعار نیز مضامین و باورهای قومی جلوه گر هستند .
گواتی ، مربوط به مراسمی می شود كه باری رفع بیماری های روحی و و اختلافات روانی یا بنا به اعتقاد افراد محلی ، شفای شخص جن زده و خارج ساختن روح پلید از جسم بیمار صورت می پذیرید .واژه گواتی به معنی باد است . هم چنین به بیماری گفته می شود كه گوات در حسم او حلول كرده باشد . رقص یا تحركات یكنواخت جسمانی در مراسم گواتی شبیه سماع خانقاهی درویشان است . در مراسم گواتی ، استفاده از سازها متناسب با میزان پیشرفت بیماری است .
ساز ( بازی ساز ) مربوط به بیماری است كه به خفیف ترین درجه گواتی مبتلا است در ساز فقط یك نوازنده ی قیچك شركت دارد . در این مراسم زنهای شركت كننده با آواز نوازنده ی قیچك را همراهی می كنند . گواتی با ادای كلمات به فارسی ، بلوچی ، عربی ، هندی ، و سواحلی ( زبان رسمی تانزانیا و كنیا و مجمع الجزایر كومور و بسیاری از كشورهای ساحلی شمال و جنوب شرقی قاره افریقا )تلاش می كند بیمار را به وجد آورد .
كپار ( بازی كپار ) هر گاه بیمار به درجه ی شدیدتری از گواتی مبتلا باشد . برای او كپار تجویز می كنند در كپار علاوه بر قیجك دهل نیز شركت دارد . پس از پایان بازی كپار قهوه و ذرت برشته و حلوا بین شركت كنندگان تقسیم می كنند .
ولاگ ( بازی ولاگ ) به این بازی هونله نیز می گویند . چنان چه در بازی نهایی بیمار بهبود نیابد ، مرگ او حتمی است و بنابر استطاعت بیمار باید مرغ ، گوسفند شتر و یا گاو قربانی كنند و از شركت كنندگان در مراسم پذیرایی شود . متن آوازهای گواتی در درجه اول مدح لعل شهباز ( از بزرگان متصوفه ، اهل مرند آذربایجان كه به ایالت سند مهاجرت كرد ) و عبدالقادر گیلانی است علاوه بر این الله هو ، رسول الله ، الله من پیكرون نیز ذكر گرفته می شود .
در موسیقی بلوچ آوازهایی مانند نازینك در مزاسم عروسی ،هالو و شپتاكی در مراسم زایمان و تبریك تولد كودك خوانده می شوند . آواز نعت نیز كه حاوی مدح و ثنای حضرت محمد (ص) و آل او و بزرگان اسلام است كاربرد دارند .
برخی نجواهای موزون كه از فریادهای دیرینه ی محبوس در گلوی بلوچ و نیز اقلیم خشك منطقه سرچشمه می گیرد در ساز قیچك ، آهنگ محزون و دل نشین و تجلی فرافكنانه پیدا می كنند از جمله ، ساعت طلایی ، پیش بندش ببند ، هوا چه گرمه بیابادم بزن این آهنگ با ریتم دل نشین به صورت دسته چمعی و به نحوی سرور آورین ، هم نوا با قیچك خوانده می شود .
