علی آباد كتول از نظر جغرافیایی شرقی ترین منطقه ی طبری زبان و از اصلی ترین بلوكات استرآباد قدیم محسوب می شود . نزدیكی این منطقه با نواحی تركمن نشین و احاطه ی آن با روستاهای هم چون ( اوبه دوجی ) ( اوبه بهلكه ) ( قره بولاق ) (شفتالو باغ ) ( حسن طبیب )و از سوی دیگر حضور اقوام سیستانی و همسایگی با خراسان پیچیدگی شگفتی را در مجموعه فرهنگ شفاهی علی آباد موجب شده است .
موسیقی كتولی از سمت شرق در خراسان و مناطق ترك نشین و كرد نشین آن و از سوی شمال در دشتهای تركمن نشین ریشه دوانده است و این ها همه جدا از خاست گاه اصلی آن یعنی موسیقی طبری است . بنابراین از یك سو می توانیم شاهد دریافت ها و روایت ویژه ی هرایی تركمنی با تلفیق خراسانی آن در موسیقی كتول باشیم و از سوی دیگر بیت خوانی های شرق و بسیاری از حالات موسیقی خراسانی را در آن مشاهده كنیم .
اساس موسیقی كتول
ساختار موسیقی كتول متكی بر دو مقام آوازی با عنوان ( هرایی كوتاه ) و ( هرایی بلند ) است ، هر چند این دو هرایی خود دارای انواع دیگری نیز هستند كه به حس مجریان و چگونگی بلندی یا كوتاهی جملات آن به هنگام اجرا بستگی دارد . از دیرباز ، خنیاگران كتول این دو مقام را بر اساس سلیقه و ذوق فردی و با اتكا به سنت بداهه خوانی و بداهه نوازی در اشكال مختلفی اجرا كرده اند كه پس از شكل گیری و تثبیت ، به نام آنها نام دار شد . برهمین مبنا پس از سالیان دراز ده ها مقام به مجموعه ی مقامات موسیقی كتول افزوده شد كه هر یك از آنها به نام خنیاگران پدید آورنده ی خود خوانده می شود . از نمونه ی این گونه مقامات می توان از مقام ( علی محمد صنم ) مقام ( یحیی گالش ) و مقام ( حسن خانی ) یاد كرد.
از انواع دیگر موسیقی آوازی علی آباد كتول باید از (راسته مقامات) و (كله كش ) ها نام برد .
وجه تمایز راسته مقام با مقام هرایی بلند و كوتاه در اجرای پر شتاب تر و سریع تر آن است . مجموعه ی كله كش ها بخش دیگری از موسیقی آوازی علی آباد كتول است . كله كش ها در موسیقی این منطقه به آوازهای پنج گانه ای اطلاق می شود كه با هم تفاوت هایی ( هرچند اندك ) دارند . طول جملات این آوازها از هرایی كوتاه تر است .
سازهای موسیقی كتول
سازهای موسیقی علی آباد كتول بدین قرارند :
نی كتول :از بلند ترین انواع آن در مناطق مختلف ایران است . دوتار كتول در دونوع كاسه كوچك و كاسه بزرگ متداول است . این نوع دو تار از دوتار تركمنی گرفته شده است و نوع كاسه بزرگ آن شبیه دو تارهای شمال خراسان و كردان قوچانی است . تمام دو تارهای كتول یازده پرده دارند .
كمان چه : كمان چه های كتولی نیز در دونوع كاسه كوچك و كاسه بزرگ است . كمان چه های كاسه كوچك احتمالا برداشتی از كمانچه های تركمنی است اما هویت كمان چه های كاسه بزرگ آشكار نیست . كمانچه ی كتول سه سیم است و شیوه های اجرایی آن آمیزه ای از تكنیك های نوازندگان مازندرانی و تركمنی است .
شمشاد: كه شباهت تمامی با سیكتك مازندرانی دارد ، ساز زبانه دار است كه دارای شش سوراخ در بالا و یك سوراخ در زیر است . این ساز مانند سیكاتك مازندرانی ، همراه با مهاجرت كولیان ، كه از سازندگان حرفه ای آن بوده اند ، متروك شده است . جنس این ساز از چوب شمشاد و یا نی خیزران است .
سورنا : سورنای كتول نیز از سورناهای شمال خراسان گرفته شده است ، اما نوازندگان كتول مانند سورنانوازان مازندرانی تنها از صدای بم آن استفاده می كنند . سورنای كتول دارای شش سوراخ در بالا و یك سوراخ در زیر است .
دیل یا دهی كتول : مانند دهل های جدار كوتاه خراسانی است و به نظر می رسد عینا از آن برداشت شده باشد . این دهل در واقع برای اجرای ریتم های موسیقی مراسمی كتول جانشین نقاره ی مضاعف مازندرانی شده است .
دس دایره : از ادوات كوبه ای موسیقی كتول ، مانند دس دایره مازندرانی است . این ساز در جشن های عروسی به دست زنان نواخته می شود .
