ریپورتاژ آگهی
استان آذربایجان شرقی

استان آذربایجان شرقی

موقعیت جغرافیایی و تقسیمات سیاسی استان آذربایجان شرقی با وسعت ۴۵۲۶۱/۴ كیلومترمربع در گوشهٔ‌ شمال غربی فلات ایران قرار دارد. رود ارس حدود شمالی آن را با جمهوری‌های آذربایجان، ارمنستان و ایالت خودمختار نخجوان مشخص می‌كند. رود قطور و آب‌های دریاچهٔ ارومیه حدود غربی آن با استان آذربایجان غربی است.
  • 1400/11/21
  • استان : آذربايجان شرقي
  • شهر : آذربایجان شرقی
  • دسته : شهر-استان
آدرس : آذربایجان شرقی با وسعت ۴۵۲۶۱/۴ كیلومترمربع در گوشهٔ‌ شمال غربی فلات ایران قرار دارد. رود ارس حدود شمالی آن را با جمهوری‌های آذربایجان، ارمنستان و ایالت خودمختار نخجوان مشخص می‌كند.
تلفن : 66059000-021

موقعیت جغرافیایی و تقسیمات سیاسی استان
آذربایجان شرقی با وسعت ۴۵۲۶۱/۴ كیلومترمربع در گوشهٔ‌ شمال غربی فلات ایران قرار دارد. رود ارس حدود شمالی آن را با جمهوری‌های آذربایجان، ارمنستان و ایالت خودمختار نخجوان مشخص می‌كند. رود قطور و آب‌های دریاچهٔ ارومیه حدود غربی آن با استان آذربایجان غربی است. در جنوب، كشیدگی رشته‌كوه‌ها، دره‌ها، جلگه‌ها و دشت‌ها موجب پیوستگیِ توپوگرافیك استان با آذربایجان غربی و زنجان شده است و در شرق نیز دره و رودخانه دره‌رود، كوه‌های سبلان، چهل نور و گردنهٔ صائین این خطه را از استان اردبیل جدا می‌كند. مدارهای ۵ دقیقه و ۴۵ درجه و ۲۲ دقیقه و ۳۶ درجه منتهی‌الیه غربی و شرقی مختصات جغرافیایی این استان را مشخص می‌كند.
آذربایجان شرقی در طول ۲۳۵ كیلومتر خط مرزی با جمهوری‌های آذربایجان و ارمنستان همسایه است. دو شهرستان این استان (مرند و اهر) با جمهوری آذربایجان ۲۰۰ كیلومتر و با جمهوری ارمنستان ۳۵ كیلومتر مرز مشترك دارند. در طول این مرز رود ارس جاری است. در حال حاضر ارتباط استان با كشورهای همسایه تنها از سه نقطهٔ مرزی جلفا، خداآفرین و كردشت انجام می‌‌گیرد؛ در این میان جلفا از اهمیت خاصی برخوردار است. شهر مرزی جلفا از طریق خط آهن نخجوان، ایروان و تفلیس به جمهوری اكراین و بنادر دریای سیاه وصل می‌شود. ارتباط این استان با دریای سیاه، اهمیت و جایگاه خاصی به آن بخشیده است.
منطقهٔ آذربایجان به علت موقعیت خاص جغرافیایی یكی از مناطق حساس و مهم كشور است. همین اهمیت، حساسیت، و گستردگی باعث شده است تا این منطقه با وجود خصوصیات مشترك جغرافیایی، ‌ فرهنگی و تاریخی، به سه استان آذربایجان شرقی، غربی و اردبیل تقسیم شود. در حال حاضر استان آذربایجان شرقی دارای ۱۲ شهرستان، ۳۱ شهر، ۳۰ بخش، ۱۳۳ دهستان و ۳۱۴۹ آبادی است. شهرستان‌های آن عبارت‌اند از : اهر، بستان‌آباد، ‌ بناب، تبریز، سراب، شبستر، كلیبر، مراغه، مرند، ‌ میانه، هریس و هشترود. مركز آذربایجان شرقی شهر تاریخی و توسعه یافتهٔ تبریز است.
جغرافیای طبیعی و اقلیم استان
فلات آذربایجان را دیواره‌های رشته جبال مرتفع و پوشیده از برف آرارات در شمال غربی، رشته‌های پراكنده و نامنظم ارسباران – قره‌داغ و قوشاداغ و سبلان در شمال شرقی، رشته‌كوه‌های بزغوش در شمال و مشرق، ارتفاعات قافلانكوه در شرق و جنوب شرقی، رشته كوه سهند در جنوب و دریاچه ارومیه در غرب در بر گرفته است.
در فلات آذربایجان، دو منطقه بارز و قابل نفوذ وجود دارد، ‌ یكی دشت چالداران و دره قُطور در شمال غربی، دیگری دشت مغان در شمال شرقی. در سایر قسمت‌ها، به علت وجود ارتفاعات، دره‌های عمیق و سایر موانع طبیعی، ‌ معابر قابل نفوذ كمتری یافت می‌شود.
آذربایجان منطقهٔ‌ مرتفعی است كه كوه‌های بلند از جهات مختلف سراسر آن را فرا گرفته و موجبات پیدایش جلگه‌های مغان، تبریز، سراب و مراغه را فراهم كرده است. بلندترین نقطهٔ استان، قلهٔ‌ سهند (۳۷۲۲+ متر) در ۵۰ كیلومتری جنوب تبریز و پست‌ترین نقطهٔ‌ آن در حوالی دریاچهٔ ارومیه (۱۲۲۰+ متر) قرار دارد. استپ‌های كوهی قسمت پهناوری از نواحی بلند آذربایجان را پوشانده است.
در شمال آذربایجان به ویژه در بخش قره‌داغ‌ (ارسباران)، هر جا امتداد كوه‌ها در مقابل وزش بادهای باران‌زای مدیترانه‌ای، ‌ غربی و خزری قرار گرفته، جنگل‌های تنك یا انبوهی به وجود آمده است كه در بعضی قسمت‌ها فاقد گیاهان زیردرختی است. جنگل‌های موجود آذربایجان شرقی نشانگر آن است كه در روزگاران گذشته، سراسر منطقه در اثر آب و هوای گرم و مرطوب و خاك حاصلخیز، شرایط مساعدی برای پیدایش و رشد جنگل در دامنهٔ‌ كوه‌ها و ارتفاعات داشته است كه متأسفانه در اثر استفاده بی‌رویه عمدتاً تخریب و نابود شده‌اند.
آب و هوای استان آذربایجان شرقی به طور كلی سرد و خشك است، ولی به علت تنوع توپوگرافیكی، از اقلیم‌های متفاوتی برخوردار است.
موقعیت كوهستانی و عرض جغرافیایی استان از عوامل برودت و سرمای قسمت اعظم این منطقه است. كم ارتفاعی و اثرات ملایم‌كننده بخارهای دریای خزر در پاره‌ای از مناطق از عوامل اعتدال اقلیمی آن به شمار می‌آید. به علاوه آذربایجان تا حدودی تحت تأثیر جریان‌های مرطوب دریای مدیترانه از سمت غرب و جنوب غربی قرار دارد و توده‌های هوای سرد سیبری نیز از شمال بر آب و هوای آن اثر می‌گذارد. وجود دریاچهٔ ارومیه آب و هوای قسمت محدودی از سواحل استان را تحت تأثیر قرار داده است.
به استناد گزارش سازمان هواشناسی كل كشور، درجهٔ حرارت هوا در نقاط مختلف استان متفاوت است. متوسط درجه حرارت در تبریز ۱۲/۵، مراغه ۱۲/۲، اهر ۹/۷، سراب ۷/۶ و میانه ۱۲/۷ درجهٔ‌ سانتی‌گراد است. حداكثر مطلق درجهٔ حرارت در جلفا با ۴۰/۳ درجهٔ سانتی‌گراد و حداقل مطلق آن در سراب با ۳۱/۴- درجهٔ سانتی‌گراد در سال ۱۳۷۲ گزارش شده است. حداكثر مطلق درجه حرارت در ایستگاه‌های تبریز، مراغه و میانه به ترتیب ۳۶/۶، ۳۵ و ۳۹/۲ و حداقل مطلق آن ۹/۵-، ۸- و ۱۱/۲- درجهٔ سانتی‌گراد قید گردیده است.
از نظر بارندگی، استان آذربایجان شرقی به دو ناحیهٔ متفاوت تقسیم می‌شود:
– ناحیهٔ سردسیر شامل دامنه‌های كوهستان سهند، شهرهای تبریز و مرند كه در مسیر بادهای مرطوب قرار دارند. معمولاً میزان بارندگیِ سالانهٔ این ناحیه در شرق استان بیشتر از سایر نواحی است و مقدار آن به ۲۵۰ تا ۳۰۰ میلی‌متر می‌رسد.
– ناحیهٔ معتدل كه عمدتاً در دالان‌ها، كوهپایه‌ها، دامنه‌های جنوبی و مناطق آفتابگیر واقع شده است و از تأثیر مستقیم جریان‌های سرد شمالی محفوظ است و آب و هوای معتدلی دارد. سواحل دریاچهٔ‌ ارومیه و شهرستان‌های‌ مراغه و میانه جزو ناحیهٔ معتدل به حساب می‌آیند.
در فصل تابستان، مناطق جلگه‌ای استان و پیرامون دریاچهٔ ارومیه گرم است و منحنی همدمای ۱۲ درجهٔ‌ سانتی‌گراد از آن نواحی عبور می‌كند، در حالی كه در زمستان اوضاع جوی تغییرات شدیدی می‌كند و میانگین حداقل درجهٔ حرارت به یك درجه زیر صفر می‌رسد.
در استان آذربایجان شرقی اوضاع جوی بسیار متغیر است. به طوری كه درجهٔ‌ حرارت در برخی از ماه‌های گرم سال، گاهی به ۳۸ درجهٔ سانتی‌گراد یا بیشتر می‌رسد و برودت هوا در ماه‌های سرد، گاهی به بیش از ۲۰ درجه زیر صفر كاهش می‌یابد. رطوبت هوا نیز از اواخر پاییز تا اوایل بهار زیاد می‌شود، كه علت آن علاوه بر كاهش درجهٔ حرارت، ورود توده‌هایی از هوای سرد و مرطوب اروپاست كه با گذشته از دریای مدیترانه وارد آسمان ایران می‌شوند.
در سال ۱۳۷۲، سازمان هواشناسی استان مجموع روزهای یخبندان شهر تبریز را ۱۰۳ روز گزارش كرد كه جزئیات آن به شرح زیر است:
فروردین ماه ۳ روز، آبان‌ ماه ۱۴ روز، آذر ماه ۹ روز، دی ماه ۳۱ روز، بهمن ماه ۲۸ روز و اسفند ماه ۸ روز.
براساس این گزارش، بیشترین روزهای یخبندان با ۱۳۱ روز به شهر سراب و كمترین آن به قسمت شرقی تبریز اختصاص داشت كه در طول سال تنها ۸۰ روز یخبندان بود. اهر با ۱۱۵، میانه با ۱۰۱ و سراب با ۱۳۱ و تبریز با ۱۰۳ روز یخبندان شهرهایی بودند كه در طول سال، بالاتر از ۱۰۰ روز یخبندان داشتند.
آذربایجان همواره تحت تأثیر بادهای سرد شمالی و سیبری و بادهای مرطوب دریای سیاه مدیترانه و اقیانوس اطلس است. به علاوه بادهای محلی نیز تحت تأثیر شرایط طبیعی استان، ‌ از سوی كوهستان‌های بلند و دریاچه‌های اورمیه و خزر، به سوی دشت‌ها و جلگه‌ها می‌وزند.
بادهایی كه از شمال و شمال شرقی به سوی آذربایجان می‌وزند، كلاً سرد و مرطوب‌اند و در فصل زمستان سبب نزول برف سنگین و یخبندان می‌شوند. باد مرطوب مدیترانه‌ای كه از غرب به آذربایجان می‌وزد باران‌زا و بسیار مفید است.
بادهای شرقی با عبور از دریاچهٔ خزر، در مسیر ارسباران، مرند، اردبیل، ‌ دره‌‌ای بین سبلان و قوشاداغ، بزغوش و سهند به طرف غرب می‌وزند. در اكثر نقاط آذربایجان مانند سراب و تبریز این باد را مه‌یئلی یا باد مه می‌گویند كه بادی سرد و مرطوب است. این باد در امتداد دامنه‌های جنوبی سهند به طرف مراغه پیش می‌رود و در حدود دریاچهٔ ارومیه تغییر مسیر می‌دهد. كوه‌های مرزی در غرب آذربایجان و كردستان باعث می‌شوند باد مه در جهت جنوب غربی و جنوبی بوزد كه نام آن در این منطقه باد زریان است.
جریان باد مهمی كه از فراز دریای مدیترانه و دریای سیاه و اقیانوس اطلس به سمت غرب و شمال غرب ایران می‌وزد، چند شاخه می‌شود كه تعداد این شاخه‌ها در فصل پاییز در برخورد با ارتفاعات استان افزایش می‌یابد و در فصل بهار، به ریزش نزولات جوی فراوانی منجر می‌گردد.
علاوه بر بادهای فوق بادهای محلی دیگر استان به شرح زیر است:
– باد «آغ یئل» یا گرمیچ یا گرمیش كه بسیار تند و شدید است و معمولاً باعث خسارت می‌شود. آغ یئل در تبخیر و خشكانیدن رطوبت زمین مؤثر است و بادی گرم و مرطوب است كه در زمستان موجب ذوب برف و یخ می‌شود و یا به حركت در آوردن ابرهای باران‌زا موجبات ریزش باران را فراهم می‌كند. این باد معمولاً رطوبت دریای مدیترانه را به همراه دارد.
– خزریئلی یا باد خزر، چون از سوی دریای خزر می‌وزد به این نام مشهور شده است و قسمتی از آن منطقه ارسباران را در بر می‌گیرد.
– وزش بوغاناق یئلی كه همان گردباد است، باعث ریشه‌كن شدن درختان و تخریب و ویرانی منازل و بناهای كم دوام می‌شود.
براساس گزارش سال ۱۳۷۰ ایستگاه سینوپتیك شهر تبریز، مجموع روزهایی كه این شهر در معرض وزش بادهایی با سرعت حداقل ۱۸ و حداكثر ۵۰ متر در ثانیه قرار دارد، ۱۶۸ روز است. بیشترین سرعت باد در ماه اردیبهشت با ۵۰ متر در ثانیه و كمترین سرعت آن در آذرماه و دی ماه با سرعت ۱۸ متر در ثانیه است.
با توجه به ویژگی‌های اقلیمی، این استان از اواخر اردیبهشت ماه تا پایان مهرماه مناسب‌ترین زمان برای گردش‌های تابستانی و سایر ماه‌های سال مناسب گردش‌های زمستانی است. ایرانگردانی كه در ماه‌های بهار و تابستان به منطقه مسافرت می‌كنند به نحو مطلوبی می‌توانند از زیبایی‌های طبیعی و دیدنی‌های تاریخی و باستانی استان بهره‌مند شوند.
جغرافیای تاریخی استان
آذربایجان در فارس میانه آتورپاتكان در آثار كهن سفارسی آذربادگان یا آذربایگان، در فارسی كنونی آذربایجان، در یونانی بیزانس آذربیگانون در ارمنی اتراپاتاكان، در سریانی آذربایغان و در عربی آذربیجان نامیده شده است.
تاریخ باستانی آذربایجان با تاریخ قوم ماد در آمیخته است. قوم ماد پس از مهاجرت به ایران آرام آرام قسمت‌های غربی ایران از جمله آذربایجان را تصرف كرد. مقارن این رویداد دولت‌هایی در اطراف آذربایجان وجود داشت كه از آن جمله می‌توان به دولت آشور در شمال بین‌النهرین، دولت هیتی در آسیای صغیر، دولت اورارتو در نواحی شمالی و شمال غربی، اقوام كادوسی در شرق و كاسی‌ها در حوالی كوه‌‌های زاگرس اشاره كرد. بعد از تأسیس دولت ماد، آذربایجان به ماد كوچك (در مقابل ماد بزرگ) مشتمل بر شهرهای قدیمی همدان، ری، اصفهان و كرمانشاه معروف شد. به عبارت دیگر ولایاتی كه در قرون اولیهٔ اسلامی به ناحیه جبال و بعدها به عراق عجم معروف بودند را در بر می‌گرفت.
بعد از غلبهٔ‌ اسكندر مقدونی بر ایران، سرداری به نام آتورپات در آذربایگان ظهور كرد و از اشغال آن جا توسط یونانیان جلوگیری كرد. از آن به بعد این سرزمین به نام آتورپاتكان معروف شد. آتورپات به پادشاهی رسید و آن ناحیه را مستقل اعلام كرد.
در طول دورهٔ‌ حكومت سلوكی‌ها، ناحیهٔ آتورپاتكان همچنان مستقل ماند و یونانیان و جانشینان اسكندر نتوانستند آداب و رسوم و تمدن یونانی را در آن محل اشاعه دهند. آذربایجان در این زمان پناهگاه زرتشتیان و تیكه‌گاهی در مقابل هجوم یونانیان شد.
حكومت جانشینان آتورپات در آذربایجان در زمان اشكانیان نیز ادامه یافت و این منطقه توانست كماكان استقلال خود را حفظ كند. سرانجام اردشیر بابكان مؤسس سلسلهٔ ساسانی بر حكمرانان آذربایجان استیلا یافت و مرزبانی به حكومت آنجا گماشت.
در دورهٔ ساسانی معمولاً یكی از مرزبانان را به حكومت آذربایجان می‌گماردند. در اواخر آن دوره حكومت آذربایجان در دست خاندان فرخ هرمزد بود و پایتخت آن شیز نام داشت كه مطابق با ویرانه‌‌های لیلان در جنوب شرقی دریاچهٔ ارومیه گزارش شده است.
پس از فتح آذربایجان به دست اعراب، قبایل عرب از بصره و كوفه و شام و یمن برای سكونت به آنجا روی آوردند و با خرید زمین‌های وسیع، كشاورزی را گسترش دادند و افراد بومی را رعیت خود كردند. اُمرای عرب برای حفظ زمین‌های خود و احتمالاً برای حفظ رعایای مسلمان خود از حملات دیگر مردم آذربایجان كه به اسلام نگرویده بودند، باروهایی در اطراف املاك وسیع خود كشیدند كه به تدریج این باروها به صورت شهرهای نسبتاً مهم در آمدند.
در سال ۱۹۸ هجری كه مأمون هنوز در خراسان بود و حسن بن سهل را به عراق فرستاده بود، عده‌ای از امرای عرب در آذربایجان دعوی استقلال داشتند. بابك خرمدین از ضعف خلافت و دوری مأمون از بغداد استفاده كرد و قسمت‌‌های مهمی از شمال شرقی آذربایجان را در اختیار گرفت. پس از قیام بابك، سلطهٔ دستگاه خلافت بر آذربایجان ضعیف شد.
سلسله‌های ایرانی بعد از اسلام مانند طاهریان، صفاریان، سامانیان و غزنویان كه از شرق ایران برخاستند و حكومت‌های مستقلی تشكیل دادند هیچگاه نتوانستند قلمرو خود را به آذربایجان برسانند. در این مدت كه از سال ۲۰۵ هجری قمری (تأسیس سلسله طاهریان) شروع و تا سال ۴۲۹ هـ.ق (آغاز حكومت سلجوقیان) ادامه یافت، حكومت‌های محلی متعددی قدرت را در آذربایجان به دست گرفتند. آخرین حكام مقتدر این ایالت، ساجیان (۳۱۷-۲۷۶ هـ.ق) بودند كه آنها نیز خود عاقبت بر ضد خلفا قیام كردند. پس از سقوط ساجیان، سلسله‌های محلی در آذربایجان به قدرت رسیدند كه روادیان از آن جمله بودند. در دوران حكومت ساجیان (بنی ساج) و حكومت بعد از آن حكمرانانی در قسمت شمالی رود ارس به حكام آذربایجان خراج می‌دادند كه از معروف‌ترین آنها شیروانشاهان، خداوندان شكی، حكام گرجستان، روادیان و حكام ارمنستان بودند.
در آغاز قرن پنج هجری (یازدهم میلادی) تركان غُز به فرماندهی سلجوقیان، نخست با دسته‌های كوچك و سپس به تعداد كثیر، آذربایجان را به تصرف در آوردند. در نتیجه، اهالی ایرانی و نواحی مجاور ماورای قفقاز، حكومت تركان را گردن گذاشتند.
در ۵۳۱ هجری (۱۱۳۶ میلادی) آذربایجان به دست اتابك ایلدگز (الدگوز) افتاد كه تا حملهٔ كم دوام جلال‌‌الدین خوارزمشاه (۳۱-۱۲۲۵ م، ۲۸-۶۲۲ هـ) وی و اولادش بر آذربایجان حكومت كردند.
با حملهٔ مغولان و ورود هلاكوخان (۱۲۵۶ م – ۶۵۴ هـ) آذربایجان مركز شاهنشاهی بزرگی شد كه از آموی تا شام امتداد داشت. مقر مغولان ابتدا در مراغه بود و سپس به تبریز منتقل شد. به دستور هلاكو در مراغه رصدخانه‌ای ساخه شد؛ اطراف خوی، بتخانه‌‌ها و معابد بودایی برپا شد و بناهای غازان در تبریز و جاهای دیگر به وجود آمد. در زمان غازان، شهر تبریز بزرگتر از سابق شد و به یكی از مراكز مهم دنیای آن روز مبدل گردید. تجار روم و فرنگ كالاهای خود را به این شهر می‌آوردند. و بازارهای تبریز در زیبایی و ثروت معروف بود. وزرای عهد مغول از قبیل خواجه رشید‌الدین فضل‌اللّه همدانی و تاج‌الدین علیشاه جیلانی بناهای مهمی در تبریز برپا كردند.
پس از ضعف ایلخانان مغول، در آذربایجان امرای مستقل حكومت یافتند. جلایریان، ‌ چوپانیان و تركمانان در قسمتی از این منطقه حكامی مستقل شدند كه پایتخت‌شان تبریز بود. (۱۵۰۲-۱۳۷۸ م، ۹۰۸-۷۸۰ هـ).
پس از بر افتادن حكومت خاندان تركمانان، قره‌قویونلوها و آق‌قویونلوها بر تبریز تسلط پیدا كردند. در این زمان بناهای بسیار زیبایی در تبریز ساخته شد كه وصف آنها در سفرنامه‌های سیاحان اروپایی آن عصر آمده است.
پس از تصرف آذربایجان به دست شاه اسماعیل اول صفوی، تبریز مدتی پایتخت ایران بود (۱۵۰۲ م، ۹۰۷ هـ) و آذربایجان برای شاهان صفوی سنگرگاه اصلی و مركز عمده گردآوری قوای نظامی شد. در زمان صفویه آذربایجان محل جنگهای خونین میان سپاهیان ایران و عثمانی شد و عثمانیان بارها تبریز را به تصرف خود در آوردند.
پس از سقوط دولت صفویه، در دوره‌ای كه ایران عملاً میان روس و عثمانی و اشرف افغان تقسیم شده بود، آذربایجان در دست دولت عثمانی ماند، ولی دیری نپایید كه نادرشاه آن جا را از تصرف دولت عثمانی بیرون آورد و در صحرای مغان تاجگذاری كرد.
كریم‌خان زند در سال ۱۱۷۵ هجری (۱۷۵۵ میلادی) آذربایجان را از دست خانهای محلی كه پس از مرگ پادشاه قیام كرده بودند، بازپس گرفت، اما پس از مرگ او باز خوانین محلی سر بر آوردند تا اینكه آغامحمدخان قاجار در سال ۱۲۰۵ هجری (۱۷۸۵ م) موفق شد كه اداره امور آذربایجان را كاملاً در اختیار بگیرد.
با روی كار آمدن سلسلهٔ قاجار در ایران، پیشروی امپراتوری روسیه به جنوب و تصرف گرجستان عملی شد و ارمنستان، قفقاز، دربند و شروان مورد تهدید قرار گرفتند. خشونتهای غیرانسانی و نابخردانهٔ آغامحمدخان، سیاست ضعیف فتحعلی شاه، قدرت نظامی برتر روسیهٔ تزاری و انگیزه‌های توسعه‌طلبانهٔ آن كشور، موجب آغاز جنگ‌های ایران و روس شد و شكست‌های پی در پی سپاه ایران را فراهم آورد و باعث تحمیل عهدنامه‌‌های تلخ گلستان و تركمانچای شد. در جنگ‌های سال ۱۲۴۳ هجری (۱۸۲۳ م) ژنرال آریستوف و ژنرال پاسكویچ تبریز را تصرف كردند و سپاه روس قسمت مهم آذربایجان را اشغال كرد.
در زمان قاجاریه و به خصوص در زمان سلطنت فتحعلی شاه، آذربایجان به علت جنگ‌های ایران و روس مركز نظامی و شهر تبریز هم پایتخت دوم ایران شد. عباس میرزا نایب‌السلطنه و وزیر او میرزا عیسی (معروف به میرزا بزرگ قائم مقام فراهانی) در آبادانی آذربایجان و مخصوصاً تبریز كوشیدند. جهانگردان اروپایی امنیت و نظم آذربایجان را در دورهٔ ‌عباس میرزا با امنیت فرنگستان مقایسه كردند. بعد از فتحعلی‌شاه، شهر تبریز ولیعهدنشین شد.
در انقلاب مشروطه، مردم آذربایجان نقش مؤثری در پیروزی آن ایفا كردند، لیكن با اشغال آذربایجان از طرف روس‌ها، آثار این انقلاب نیز موقتاً از میان رفت.
با آغاز جنگ اول جهانی، آذربایجان مورد تهاجم نیروهای روسیه و عثمانی قرار گرفت. پس از انقلاب بلشویكی اكتبر روسیه (۱۹۱۷ م) روس‌ها آذربایجان را تخلیه كردند و تركان عثمانی در تبریز حكومتی دست نشانده مستقر كردند. پس از شكست آلمان و متحدش عثمانی (در جنگ جهانی اول) آذربایجان و سراسر ایران به دست انگلیسی‌ها افتاد، (در این دوران قیام شادروان شیخ محمد خیابانی در تبریز به منظور مخالفت با قرارداد استعماری ۱۹۱۹ وثوق‌الدوله و ایجاد نوعی استقلال داخلی برای آذربایجان شایان توجه است).
رضاخان در سال ۱۳۰۰ شمسی سیطرهٔ‌ حكومت مركزی ایران را بر این منطقه برقرار كرد. به دنبال شروع جنگ جهانی دوم، در سال ۱۳۲۰ شمسی نیروهای شوروی وارد ولایات شمالی ایران از جمله آذربایجان شدند. این نیروها در آغاز ماه مه ۱۹۴۶ میلادی، (اردیبهشت ۱۳۲۵) به دنبال طرح مسئله آذربایجان (حكومت داخلی آذربایجان به رهبری سید جعفر پیشه‌وری) در سازمان ملل متحد كه به نخستین شكاف رسمی بین متفقین منجر شد، آذربایجان را تخلیه كردند.
مردم آذربایجان دوش به دوش سایر مردم ایران در جریان ملی شدن صنعت نفت به سال ۱۳۲۹ مبارزهٔ بی‌امانی را با استعمار پیر انگلستان آغاز كردند و سرانجام با پیروزی ملت ایران، سیاست استعماری انگلیس، در ایران و خاورمیانه، شكست سختی را متحمل شد.
با شروع انقلاب اسلامی مردم قهرمان آذربایجان فداكاری‌ها و دلاوری‌های بی‌نظیری در راه پیروزی از خود نشان دادند و با رشادت در جنگ و كوشش در سازندگی در تكامل دوران تاریخ معاصرایران حضور مؤثری یافتند.
وضعیت اجتماعی و اقتصادی استان
استان آذربایجان شرقی در سال ۱۳۷۰ حدود ۰۰۰‚۲۷۹‚۳ نفر جمعیت داشت كه معادل ۵/۸۷ درصد جمعیت كل كشور بود. تعداد خانوارهای استان در همین سال برابر ۰۰۰‚۶۱۳ بود كه متوسط جمعیت هر خانواده ۵/۶ نفر را نشان می‌دهد.
از ۰۰۰‚۲۷۹‚۳ نفر كل جمعیت استان در سال ۱۳۷۰، حدود ۴۴۴‚۶۹۱‚۱ نفر مرد و ۲۷۴‚۵۸۷‚۱ نفر دیگر زن بود كه نسبت تعداد مردان به زنان را در منطقه بیش از ۱۰۶ نفر نشان می‌دهد. شاخص نسبت جنسیت در كل كشور نیز در همین سال ۱۰۶ بود. یعنی در مقابل هر ۱۰۰ نفر زن ۱۰۶ نفر مرد وجود داشت.
تراكم نسبی جمعیت منطقه ۷۲/۳ نفر در هر كیلومترمربع است. این نسبت در كل كشور برابر ۳۶/۴ نفر در هر كیلومترمربع است. به عبارت دیگر تراكم جمعیت در استان آذربایجان شرقی نزدیك به دو برابر تراكم جمعیت در كل كشور است.
براساس نتایج آمارگیری جاری در سال ۱۳۷۰، جامعه شهری منطقه معادل ۲۸۷‚۳۶۹ خانوار است كه جمعیتی برابر ۲۳۵‚۸۰۷‚۱ نفر را شامل می‌شود. این تعداد ۵۵ درصد كل جمعیت استان است. جمعیت شهری استان عمدتاً در شهرهای بزرگی مانند تبریز، مراغه، مرند، اهر و میانه زندگی می‌كنند.
به استناد همین آمارگیری، جوامع روستایی در سال ۱۳۷۰ دارای ۶۸۷‚۲۴۳ خانوار شامل ۴۸۳‚۴۷۱‚۱ نفر جمعیت بود كه حدود ۴۵ درصد كل جمعیت منطقه را تشكیل می‌داد.
در مورد وضعیت اقتصادی، می‌توان گفت كه اهمیت نسبی صنایع بزرگ و بهره‌برداری‌های كشاورزی و تجاری در استان آذربایجان شرقی نسبت به سایر استان‌های كشور قابل توجه است. این استان از ظرفیت تولیدی مهمی برخوردار است به طوری كه اغلب واحدهای اقتصادی آن دارای مقیاس كلان هستند.
تركیب فعالیت‌های اقتصادی مناطق شهری استان با وجود توسعهٔ صنعتی، نشانگر رونق‌بخش خدمات نسب به سایر بخش‌ها است. در مناطق روستایی استان نیز وجه غالب با بخش كشاورزی است و خدمات پس از آن قرار دارد. در مجموع، بخش خدمات، كشاورزی و صنعت، عمد‌ه‌ترین بخش‌های اقتصادی استان را تشكیل می‌دهند.
آذربایجان شرقی یكی از قطب‌های مهم صنعتی كشور محسوب می‌شود. استقرار صنایع بزرگی چون ماشین‌سازی و تراكتورسازی سبب شده است كه این كانون مهم از اهمیت ویژه‌ای برخوردار شود.
همچنین از كارخانه‌‌های دیگر استان می‌‌توان اشاره كرد به پمپ ایران، لیفتراك‌سازی‌، موتوژن، هاكسیران دیزل، لیلاند دیزل ایران، بلبرینگ‌سازی، ‌ پیستون‌سازی، درمن دیزل، دیزل ایدم، ترموپلاس، كبریت‌سازی ممتاز، حوله‌بافی لاله (برق لامع)، تخته فشاری و نئوپان، شیر پاستوریزه، نختاب فروزان، نوشابه‌سازی، بافندگی لایكو، تریكو سهند، نساجی تبریز، ریسندگی پشمینه، پالاز موكت، كارخانه گچ، چرم‌سازی، شركت سیمان صوفیان، نیروگاه حرارتی تبریز، پالایشگاه و پتروشیمی تبریز، پالایشگاه تبریز، نفت انتقالی از اهواز را تصفیه می‌كند و آن را برای مصرف در استان‌های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، كردستان، همدان و زنجان آماده می‌كند.
استان آذربایجان شرقی به لحاظ ساختار اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی، از كانون‌های مهم صنایع دستی كشور نیز به شمار می‌رود. قالی‌بافی از صنایع دستی مهم منطقه است. این صنعت در مناطق شهری به صورت كارگاهی و در روستاها به صورت تك‌بافی انجام می‌شود. از دیگر صنایع دستی منطقه می‌توان به گلیم و جاجیم، سفال و سرامیك، چرم و ورنی، پارچه‌های پشمی و ابریشمی، سوزن‌دوزی، نقره‌سازی، حوله و پتوبافی، كفش‌دوزی، سبدبافی، تولید پارچه‌ های حریر و شال اشاره كرد.
صرف‌نظر از صنایع بزرگ و صنایع كارگاهی و صنایع دستی كه در حیات اقتصادی و اجتماعی استان نقش مهمی بر عهده دارند، آذربایجان شرقی دارای معادن متعددی است كه از آن جمله می‌توان به معادن شن و ماسه، سنگ‌های ساختمانی و تزئینی، ‌ نمك، خاك نسوز، پوكه، كائولن، ذغال‌سنگ، دیاتومیت و پولیت اشاره كرد.
شرایط آب و هوایی، ویژ‌گی‌های خاك و فراوانی آب آذربایجان شرقی را به منطقه‌ای مناسب و مستعد برای كشاورزی و زراعت تبدیل كرده است.
در این سرزمین وسیع محصولاتی نظیر گندم، جو، برنج، حبوبات، سبزی‌جات، صیفی‌جات، نباتات صنعتی، محصولات علوفه‌ای، انواع محصولات باغی، پیاز، سیب‌زمینی و خشكبار به دست می‌آید كه برخی از آن‌ها به خارج از منطقه و كشور نیز صادر می‌شود.
شرایط طبیعی و اقلیمی خاص استان و وجود مراتع نسبتاً غنی و چمنزارهای سرسبز و خرم، موقعیت مناسبی برای پرورش زنبور عسل و دام‌پروری فراهم كرده است. به همین جهت این استان یكی از مناطق مستعد دام‌پروری ایران به شمار می‌رود. از طرف دیگر، فعالیت‌ دام‌داری عشایرِ كوچندهٔ منطقه نیز اهمیت و موقعیت اقتصاد دامی استان را دو چندان ساخته است.
علاوه بر دام‌داریِ سنتی، دام‌داریِ نیمه صنعتی نیز كه عمدتاً در اطراف شهرهای بزرگ، با استفاده از دام‌های اصیل خارجی دایر شده، از اهمیت خاص در زمینهٔ تولید شیر برخوردار است.
پرورش طیور به شكل گسترده‌ای با سه روش صنعتی، نیمه صنعتی و سنتی انجام می‌شود.

استان آذربایجان شرقی-hDg2XFgYel