استان آذربایجان غربی

موقعیت جغرافیایی و تقسیمات سیاسی استان
استان آذربایجان غربی با احتساب دریاچهٔ ارومیه حدود ۶۶۰۴۳ كیلومتر مربع مساحت دارد. این استان كه در شمال غرب ایران است، ۲/۶۵ درصد از مساحت كل كشور را تشكیل می‌دهد و بین ۳۵ درجه و ۵۸ دقیقه تا ۳۹ درجه و ۴۶ دقیقهٔ عرض شمالی (از خط استوا) و ۴۴ درجه و ۳ دقیقه تا ۴۷ درجه و ۲۳ دقیقه طول شرقی (از نصف‌النهار گرینویچ) قرار گرفته است.
این استان از طرف شمال و شمال شرق با جمهوری‌های آذربایجان و ارمنستان، از غرب با كشورهای تركیه وعراق، از جنوب با استان كردستان و از شرق با استان آذربایجان شرقی و زنجان همسایه است.
طول مرز آبی و خاكی استان با كشورهای همسایه مجموعاً ۸۲۳ كیلومتر است كه ۱۳۵ كیلومتر آن مرز آبی با جمهوری‌های آذربایجان (نخجوان) و ارمنستان، ۴۸۸ كیلومتر مرز خاكی با تركیه و ۲۰۰ كیلومتر مرز خاكی با عراق است.
این استان براساس آخرین تقسیمات كشوری ۱۲ شهرستان، ۲۸ بخش، ۲۲ شهر، ۱۰۳ دهستان و ۳۲۲۷ آبادی دارای سكنه دارد و مركز آن شهر تاریخی ارومیه است. شهرستان‌های استان آذربایجان غربی عبارتند از:
ارومیه، بوكان، پیرانشهر، تكاب، خوی، سردشت، سلماس، صائین‌دژ، ماكو و مهاباد و میاندوآب و نقده.
جغرافیای طبیعی و اقلیم استان
استان آذربایجان غربی یكی از مناطق كوهستانی كشور است و توپوگرافی متنوع و گسترده‌ای دارد. در سراسر ناحیه هم مرز استان با تركیه و عراق، كوه‌های مرتفع برف‌گیر از شمال به جنوب كشیده شده است و آب‌های حاصل از ذوب آنها كه در دره‌های منطقه به صورت رودخانه‌های متعدد جریان می‌یابد، به سه حوزهٔ عمده تقسیم می‌شود:
– دریاچهٔ ارومیه كه حدود ۱۲۶۷ متر از سطح دریا ارتفاع دارد و در طول ۱۳۰ كیلومتر، آب ارتفاعات غربی را به سوی خود جذب می‌‌كند.
– شكاف و گسل عظیم نزدیك خوی كه كلیه آب‌های شمالی را به جنوب ارس هدایت می‌‌كند.
– آب‌های سردشت (زاب كوچك) در طول ۱۰۰۰ كیلومتر كه توسط دوره رود كلوی به سوی دجله سرازیر می‌شود.
نواحی فوق پست‌ترین نقاط آذربایجان غربی به حساب می‌آیند. كم ارتفاع‌ترین نقطه در دامنهٔ كوه‌های آرارات، (۹۷۰ متر) كنار رود ارس در مرز ایران و تركیه قرار دارد. رود سردشت كلوی در طول ۱۰۰ كیلومتر شیبی برابر ۵۶۰ متر دارد كه در مقایسه با رود ارس از سرعت فوق‌‌العاده‌ای برخوردار است و ارتفاع آن از سطح دریا به ۱۰۰۰ متر می‌رسد.
مرتفع‌ترین شهر استان سیه‌چشمه است با ارتفاعی بالغ بر ۱۹۲۰ متر و كم‌ارتفاع‌ترین شهر استان شهر خوی است با ارتفاع ۱۱۹۳ متر.
براساس ساختار طبیعی استان، اكوسیستم‌های ویژه‌ا‌ی از تركیب گیاهان در سطوح مختلف پوشش گیاهی در اشكورهای مختلف توپوگرافیك به وجود آمده است كه اهم آن‌ها به شكل جنگل‌ها و مراتع خودنمایی می‌كنند.
جنگل‌های استان، قسمت‌‌هایی از پیرانشهر، بانه و مهاباد را پوشانده است، ولی مناطق وسیع جنگلی بیشتر شامل اراضی كوهستانی سردشت است كه مساحت آن را بین ۶۰ الی ۸۰ هزار هكتار تخمین می‌زنند و به مرور از وسعت آنها كاسته شده است. درختان جنگلی این منطقه مشتمل بر درختان میوه‌ای از قبیل انگور و پسته وحشی، زالزالك، بادام كوهی و گونه‌های غیرمیوه‌ای مانند بلوط، افرا، سرخ‌دلیك و سیاه‌دلیك است.
استان آذربایجان غربی عمدتاً تحت تأثیر جریان هوای مرطوب اقیانوس اطلس و دریای مدیترانه است،‌ ولی در برخی از ماه‌های زمستان، تودهٔ هوای سردی از اطراف شمال، هوای مدیترانه‌ای آن را متأثر كرده و موجب كاهش قابل توجه دما می‌شود.
علاوه بر جریان هوایی فوق عوامل دیگری مانند ارتفاع مكان،‌ جهت كوه‌ها، وزش بادها و دوری از دریای آزاد نقش مهمی در میزان دما و ریزش‌های جوی دارد. به طوری كه آب و هوا را در وضعیت حدفاصل آب و هوای سواحل دریای مازندران و اقلیم نیمه‌صحرایی داخلی قرار می‌دهد.
در فصل زمستان ارتفاعات و نواحی بالاتر از ۳۰۰۰ متر در زیر قشر ضخیمی از برف فرو می‌روند و قلل كوه‌ها، این برف‌ها را تا سال بعد محفوظ نگه می‌دارد. همچنین در دامنه‌های بین ۱۰۰۰ تا ۲۰۰۰ متری كه از بادهای تند شمال محفوظ مانده است، به مقدار كافی باران می‌بارد.
نقش كوه‌ها در نزولات جوی استان آذربایجان غربی دارای اهمیت بسزایی است. سلسله جبال استان به صورت طویل و مرتفع چون دیواری در جهت شمال و جنوب و جنوب شرقی امتداد یافته است. گرچه این كوه‌ها مانع نفوذ كلیهٔ ابرهای بارانزای حوزهٔ اقیانوس اطلس و مدیترانه به ایران و عمدتاً به آذربایجان غربی می‌شود، ولی در عوض منبع سرشاری از نزولات جوی را به صورت برف ذخیره می‌كند كه باعث به وجود آمدن رودهای پرآب و فراوانی می‌گردد. محصور بودن استان با دیوارهٔ‌ مذكور سبب شده است كه دریاچهٔ ارومیه به عنوان یكی از شش حوزهٔ آبریز مهم كشور به حساب آید.
در فصل تابستان سراسر آذربایجان غربی از وزش بادهای بارا‌ن‌آور بی‌بهره می‌ماند، ولی آفتاب درخشان همراه با رسیدن میوه‌ها و برداشت غله فضای تفرجگاهی مناسبی را با نسیم ملایمی فراهم می‌آورد. این نسیم ملایم در زبان محلی به نام «مه یئلی» و در برخی از نقاط به نام باد مراغه مشهور است.
از نیمهٔ تابستان همراه با وزش باد شمالی از گرمای هوا به شدت كاسته می‌شود. باد خنك شمالی در هر منطقه به نام ناحیهٔ شمالی همان منطقه مشهور است. گاهی در تابستان باد گرمی از سمت جنوب، استان را تحت تأثیر قرار می‌دهد كه در اصطلاح محلی به نام باد سفید (آغ‌ یِئل) مشهور است. این باد در اواخر زمستان باعث ذوب برف‌ها می‌شود و در تابستان بر شدت گرمای هوا می‌‌افزاید.
با تمایل خورشید به طرف جنوب و كوتاه شدن روزها، هوای پرفشار به پایین حركت می‌كند و هوای كم فشار تدریجاً جایگزین آن می‌شود و بادهای باران‌آور غربی جایگزین بادهای شمالی می‌گردد. این بادها در فصل پاییز و زمستان پس ازعبور از روی اقیانوس اطلس و دریای مدیترانه و جذب رطوبت‌ آن‌ها، در برخورد با كوه‌های مرزی، سبب ریزش برف و باران فراوانی می‌شود كه منبع و سرچشمه دائمی رودهای نسبتاً منظم حوزهٔ‌‌ آبریز دریاچهٔ ارومیه، ارس و دجله محسوب می‌شود.
نقشهٔ خطوط همباران استان نشان می‌دهد كه سه واحد جغرافیایی متمایز از نظر ریزش نزولات جوی وجود دارد كه عبارت‌اند از:
– حوزهٔ غربی دریاچهٔ‌ ارومیه كه از غرب به شرق از میزان نزولات باران كاسته می‌شود.
– حوزهٔ شمالی دریاچهٔ ارومیه تا رود ارس كه از شمال دریاچه به طرف رود ارس به تدریج از ارتفاع زمین كاسته می‌شود و میزان بارش نیز كاهش می‌یابد.
– حوزهٔ جنوبی دریاچهٔ‌ ارومیه كه سرچشمهٔ شاخه‌های اصلی سیمینه رود، مهاباد رود، زرینه رود و قزل‌‌اوزن است و دارای میزان بارش بالای ۶۰۰ میلی‌‌متر می‌باشد.
به‌ طور كلی متوسط بارندگی سالیانه در استان، ۴۰۰-۳۰۰ میلی‌متر است كه با توجه به متوسط بارندگی در سایر نقاط ایران كه حدود ۲۸۰ میلی‌متر می‌باشد در شرایط بهتری قرار گرفته است. پرآب‌ترین رودخانه‌های استان نشان می‌دهند كه میزان بارندگی به ویژه ریزش برف در مناطق كوهستانی به مراتب بیشتر از میزان بارندگی در شهرها و مناطق جلگه‌ای است.
به استناد گزارش سازمان هواشناسی كل كشور كه براساس داده‌های آماری ایستگاه‌های سینوپتیك ارومیه، خوی،‌ ماكو و مهاباد تنظیم شده است. درجهٔ حرارت هوا در نقاط مختلف استان متفاوت است؛ متوسط درجهٔ حرارت از ۹/۴ درجهٔ سانتی‌گراد در ماكو تا ۱۱/۶ درجهٔ سانتی‌گراد در مهاباد متغیر است. متوسط درجهٔ حرارت در ارومیه ۹/۸، خوی ۱۰/۸، ماكو ۹/۴ و مهاباد ۱۱/۶ درجهٔ سانتی‌گراد است.
به استناد همین گزارش حداكثر حرارت در مردادماه حدود ۳۴ و حداقل آن در دی ماه حدود ۱۶ درجهٔ سانتی‌‌گراد است. حداكثر تغییر گرمای تابستان ۴ درجه و سرمای زمستان ۱۵ درجه می‌باشد.
وضع هوا در شهرهای مختلف استان از این قرار است‌:
– در ارومیه فصل تابستان نسبتاً گرم و زمستان هوا سرد است.
– در مهاباد فصل تابستان خشك و طولانی و زمستان بسیار سرد است.
– در ماكو فصل تابستان نسبتاً گرم و زمستان بسیار سرد است.
– در نقده هوا نیمه مرطوب، تابستان ملایم و زمستان سرد می‌باشد.
به استناد همین گزارش پربارش‌ترین فصل، تابستان و به ویژه شهریورماه است. دورهٔ بارش در ارومیه از اواخر مهرماه و اوایل آبان‌ماه شروع می‌شود و خرداد ماه خاتمه می‌یابد؛ حداكثر بارندگی در اسفند و فروردین ماه است. این دوره در مهاباد بین آبان تا اردیبهشت و در میاندوآب از آبان تا خردادماه است.
مجموع روزهای یخبندان در ارومیه حدود ۱۲۰ روز است كه به ترتیب در آبان‌ماه ۱۹، آذرماه ۲۷، دی‌ماه ۳۰، بهمن‌ماه ۲۸، اسفندماه ۱۴ و فروردین ماه ۶ روز است. روزهای یخبندان در خوی ۱۰۴، در ماكو ۱۰۸ و مهاباد ۹۳ روز در سال است.
براساس گزارش ایستگاه سینوپتیك شهر ارومیه، مجموع روزهایی كه ارومیه در معرض وزش بادهایی با سرعت حداقل ۷ و حداكثر ۱۶ متر در ثانیه قرار می‌گیرد، حدود ۱۶۴ روز است.
بیشترین سرعت باد مربوط به ماه‌های اردیبهشت و اسفند با ۱۶ متر در هر ثانیه است، كمترین سرعت باد مربوط به ماه‌های دی و بهمن با ۷ متر در هر ثانیه است متوسط سرعت باد در شهر ارومیه ۱۰/۵ متر در هر ثانیه است.
جغرافیای تاریخی استان
آذربایجان در فارسی میانه «آتورپاتكان» در آثار كهن فارس «آذربادگان» یا «آذربایگان»، در فارسی كنونی «آذربایجان»، در یونانی «آتروپاتنه» در بیزانسی «آذربیگانون» در ارمنی «آتراپاتاكان»، در سریانی «آذربایغان» و در عربی «آذربیجان» نامیده شده است.
تاریخ باستانی آذربایجان با تاریخ قوم ماد درآمیخته است. قوم ماد پس از مهاجرت به ایران آرام آرام قسمت‌های غربی ایران از جمله آذربایجان را تصرف كرد. مقارن این ایام دولت‌هایی در اطراف آذربایجان وجود داشت كه از آن جمله می‌توان به دولت آشور در شمال بین‌النهرین، دولت هیتی در آسیای صغیر، دولت اورارتو در نواحی شمال و شمال غرب، اقوام كادوسی در شرق و كاسی‌ها در حوالی كوه‌های زاگرس اشاره كرد. بعد از تأسیس دولت ماد، آذربایجان به ماد كوچك (در مقابل ماد بزرگ) معروف شد و مشتمل بر شهرهای قدیمی همدان، ری، اصفهان و كرمانشاه بود. به عبارت دیگر ولایاتی كه در قرون اولیه اسلامی به ناحیهٔ جبال و بعدها به عراق عجم معروف بودند را در بر می‌گرفت.
بعد از غلبهٔ اسكندر مقدونی به ایران، سرداری به نام آتورپات در آذربایگان ظهور كرد و از اشغال آن توسط یونانیان ممانعت به عمل آورد. از آن به بعد این سرزمین به نام آتورپاتكان معروف شد. آتورپات به پادشاهی رسید و آن ناحیه را مستقل اعلام نمود.
در طول دورهٔ‌ حكومت سلوكی‌ها، ناحیهٔ‌ آتورپاتكان همچنان مستقل ماند و یونانیان و جانشینان اسكندر نتوانستند آداب و رسوم و تمدن یونانی را در آن محل اشاعه دهند. آذربایجان در این زمان پناهگاه زردشتیان و تكیه‌گاه ایرانیت در مقابل یونانیت شد.
حكومت جانشینان آتورپات در آذربایجان در زمان اشكانیان نیز ادامه یافت و این منطقه توانست كماكان استقلال خود را حفظ كند. سرانجام اردشیر بابكان مؤسس سلسله ساسانی بر حكمرانان آذربایجان استیلا یافت. از این تاریخ این منطقه استقلال خود را از دست داد.
در دورهٔ ساسانی معمولاً یكی از مرزبانان را به حكومت آذربایجان می‌‌گماردند. در اواخر آن دوره حكومت آذربایجان در دست خاندان «فرخ هرمزد» بود و پایتخت آن «شیز» یا «گنزب» نام داشت كه مطابق با ویرانه‌های لیلان در جنوب شرقی دریاچهٔ ارومیه گزارش شده است.
پس از فتح آذربایجان به دست اعراب، قبایل عرب از بصره و كوفه و شام و یمن برای سكونت به آنجا روی آوردند و با خرید زمین‌‌های وسیع، كشاورزی را گسترش داده و افراد بومی را رعیت خود ساختند. امرای عرب برای حفظ زمین‌های خود و احتمالاً برای حفظ رعایای مسلمان خود از حملات دیگر مردم آذربایجان كه به اسلام نگرویده بودند، باروهایی در اطراف املاك وسیع خود می‌كشیدند كه به تدریج داخل این باروها به صورت شهرهای نسبتاً مهم درآمد.
در سال ۱۹۸ هجری كه مأمون هنوز در خراسان بود و «حسن بن سهل» را به عراق فرستاده بود، عده‌ای از امرای عرب در آذربایجان دعوی استقلال داشتند. بابك خرمدین از ضعف خلافت مركزی و دوری مأمون از بغداد استفاده كرد و قسمت‌های مهمی از شمال شرقی آذربایجان را در اختیار گرفت. پس از قیام بابك، سلطهٔ دستگاه خلافت بر آذربایجان ضعیف شد.
سلسله‌های ایرانی بعد از اسلام مانند طاهریان، صفاریان، سامانیان و غزنویان كه از شرق ایران برخاستند و حكومت‌‌های مستقلی تشكیل دادند هیچگاه نتوانستند قلمرو خود را به آذربایجان برسانند. در این مدت كه از سال ۲۰۵ هجری قمری (تأسیس سلسلهٔ‌ طاهریان) شروع و تا سال ۴۲۹ هـ.ق (آغار حكومت سلجوقیان) ادامه می‌یابد، حكومت‌های محلی متعددی قدرت را در آذربایجان به دست گرفتند. آخرین حكام مقتدر این ایالت، ساجیان (۳۱۷-۲۷۶ هـ.ق) بودند كه آنها نیز خود عاقبت بر ضد خلفا قیام كردند. پس از سقوط ساجیان، سلسله‌های محلی دیگری در آذربایجان به قدرت رسیدند كه روادیان از آن جمله بودند. در دوران حكومت ساجیان (بنی‌ساج) و حكومت بعد از آن حكمرانانی در قسمت شمالی رود ارس به حكام آذربایجان خراج می‌دادند كه از معروف‌ترین آنها شیروانشاهان، خداوندان شكی، حكام گرجستان، روادیان و حكام ارمنستان بودند.
در آغاز قرن پنج هجری (یازدهم میلادی) تركان غز به فرماندهی سلجوقیان‌، نخست با دسته‌های كوچك و سپس به تعداد بیشتر، آذربایجان را به تصرف در آوردند. در نتیجه اهالی ایرانی و نواحی مجاور ماوراء قفقاز، حكومت تركان را گردن گذاشتند.
در ۵۳۱ هجری (۱۱۳۶ میلادی)‌ آذربایجان به دست «اتابك ایلدگز» (الدگوز) افتاد كه تا حملهٔ كم دوام جلال‌‌الدین خوارزمشاه (۳۱-۱۲۲۵ م، ۲۸-۶۲۲ هـ.ق) وی و اولادش بر آذربایجان حكومت كردند.
با حملهٔ‌ مغولان و ورود هلاكوخان ایلخان (۱۲۵۶ م، ۶۵۴ هـ.ق)،‌ آذربایجان مركز شاهنشاهی بزرگی شد كه از آموی تا شام امتداد داشت.
پس از ضعف ایلخانان مغول، در آذربایجان امرای مستقل حكومت یافتند. از آن جمله می‌توان به جلایریان، چوپانیان و تركمانان اشاره كرد كه در قسمتی از این منطقه حكامی مستقل شدند.
پس از تصرف آذربایجان به دست شاه اسماعیل اول صفوی (۱۵۰۲م، ۹۰۷ هـ.ق) آذربایجان سنگرگاه اصلی و مركز عمدهٔ گردآوری قوای نظامی برای شاهان صفوی شد. در زمان صفویه آذربایجان محل جنگ‌های خونین میان سپاهیان ایران و عثمانی شد و عثمانیان بارها تبریز را به تصرف خود در آوردند.
پس از سقوط دولت صفویه، در دوره‌ای كه ایران عملاً میان روس و عثمانی و اشرف افغان تقسیم شده بود، آذربایجان در دست دولت عثمانی ماند، ولی دیری نپایید كه نادرشاه آن را از تصرف دولت عثمانی بیرون آورد و در صحرای مغان تاجگذاری كرد.
كریم‌خان زند در سال ۱۱۷۵ هجری (۱۷۵۵ میلادی) آذربایجان را از دست خانهای محلی كه پس از مرگ پادشاه قیام كرده بودند، بازپس گرفت، اما پس از مرگ او باز خوانین محلی سر برآوردند، تا اینكه آغامحمدخان قاجار در سال ۱۲۰۵ هجری (۱۷۸۵ میلادی) موفق شد كه آذربایجان را كاملاً مطیع خود كند.
پس از ۱۲۸۴ شمسی (۱۹۰۵ م – ۱۳۲۵ هـ) مردم آذربایجان سهم مؤثری در انقلاب مشروطیت ایران داشتند. پس از تهران، تبریز دارای مهم‌ترین نقش در پیروزی انقلاب مشروطیت بود كه قسمت غربی آذربایجان را نیز به نوعی تحت تأثیر قرار داده بود. با اشغال آذربایجان از طرف روسها، آثار انقلاب مشروطیت در آن موقتاً از میان رفت. این هجوم با هم‌پیمانی دولت انگلیس به بهانهٔ حفاظت از اقلیت‌های خارجی مقیم آذربایجان (به ویژه تبریز) در سال ۱۹۰۸ میلادی (۱۲۸۷ ش – ۱۳۲۸ هـ) انجام گرفت.
با ‎آغاز جنگ اول جهانی آذربایجان مورد تهاجم نیروهای روسیه و عثمانی قرار گرفت. پس از انقلاب اكتبر روسیه (۱۹۱۷ میلادی) روس‌ها آذربایجان را تخلیه كردند و تركان عثمانی در تبریز حكومتی دست‌‌‌نشانده مستقر ساختند. پس از شكست آلمان و متحدش عثمانی (در جنگ اول جهانی) آذربایجان و سراسر ایران به دست انگلیسی‌ها افتاد.
رضاخان در سال ۱۳۰۰ شمسی دوباره حكومت ایران را برقرار كرد. به دنبال شروع جنگ دوم جهانی در سال ۱۳۲۰ شمسی نیروهای شوروی وارد ولایات شمالی ایران از جمله آذربایجان شدند. این نیروها در آغاز ماه مه ۱۹۴۶ میلادی، ‌(اردیبهشت ۱۳۲۵) به دنبال طرح مسئلهٔ آذربایجان (حكومت داخلی آذربایجان به رهبری سید جعفر پیشه‌وری) در سازمان ملل متحد كه به نخستین شكاف رسمی بین متفقین منجر شد، آذربایجان را تخلیه كردند.
با شروع انقلاب اسلامی، مردم قهرمان آذربایجان فداكاری‌ها و دلاوری‌های بی‌نظیری در راه پیروزی از خود نشان دادند.
وضعیت اجتماعی و اقتصادی استان
براساس سرشماری عمومی نفوس و مسكن آبان ماه ۱۳۷۵، جمعیت استان ۳۲۰۴۹۶۲ نفر بوده است كه از این تعداد ۵۲/۶۸ درصد در نقاط شهری و ۴۷/۳۱ درصد در نقاط روستایی سكونت داشته و بقیه غیرساكن بوده‌اند. در همین سال از كل جمعیت استان ۲۲۰۲۶۹۱ نفر مرد و ۱۰۰۲۲۷۱ نفر زن بوده‌اند كه در نتیجه نسبت جنسی برابر ۱۰۳ نفر به دست می‌آید. به عبارت دیگر،‌ در این استان در مقابل هر ۱۰۰ نفر زن، ۱۰۳ نفر مرد وجود داشته است.
از جمعیت استان آذربایجان غربی ۴۰/۳۰ درصد در گروه سنی كمتر از ۱۵ سال، ۵۵/۶۲ درصد در گروه سنی ۶۴-۱۵ سال و ۴/۰۸ درصد در گروه سنی ۶۵ سال و بیشتر قرار داشته‌اند و بقیهٔ افراد نیز نامشخص بوده‌اند.
در فاصلهٔ سال‌های ۱۳۶۵ تا ۱۳۷۵ حدود ۴۰۸۳۶۵ نفر به استان وارد و یا در داخل آن جابه‌جا شده‌‌اند. محل اقامت قبلی ۲۵/۹۶ درصد مهاجران،‌ سایر استان‌ها، ۲۱/۴۹ درصد شهرستان‌های دیگر همین استان و ۴۹/۵۷ درصد در شهرستان محل سرشماری بوده است. محل اقامت بقیهٔ‌ افراد، خارج از كشور یا اظهار نشده بوده است. مقایسهٔ محل اقامت قبلی مهاجران با محلی كه در آن سرشماری شده‌اند نشان می‌دهد كه ۳۰/۷۶ درصد از روستا به شهر ۳۵/۱۸ درصد از شهر به شهر، ۱۳/۵۶ درصد از روستا به روستا و ۱۷/۵۲ درصد از شهر به روستا طی ۱۰ سال قبل از سرشماری آبان ۱۳۷۵ مهاجرت كرده‌اند.
در آبان ماه ۱۳۷۵، از جمعیت استان ۹۹/۵۶ درصد را مسلمانان تشكیل می‌‌داده‌اند. این نسبت در نقاط شهری ۹۹/۳۵ درصد و در نقاط روستایی ۹۹/۸۱ درصد بوده است.
طبق سرشماری یاد شده، از ۲۱۷۱۴۰۲ نفر جمعیت ۶ سال و بالاتر استان، ۶۹/۰۲ درصد باسواد بوده‌اند. نسبت باسوادی در گروه سنی ۱۴-۶ سال ۸۷/۱۸ درصد و در گروه سنی ۱۵ سال و بالاتر ۶۱/۱۰ درصد بوده است. در بین افراد لازم‌التعلیم (۱۴-۶ سال) نسبت باسوادی در نقاط شهری ۹۳/۸۸ درصد و در نقاط روستایی ۸۰/۰۷ درصد بوده است. در این استان نسبت باسوادی در بین مردان ۷۹/۰۹ درصد و در بین زنان ۵۸/۶۵ درصد بوده است. این نسبت در نقاط شهری برای مردان و زنان به ترتیب ۸۵/۴۲ درصد و ۷۰/۱۸ درصد و در نقاط روستایی ۷۱/۷۱ درصد و ۴۵/۴۷ درصد بوده است.
در آبان ۱۳۷۵، در این استان، افراد شاغل و افراد بیكار (جویای كار) در مجموع ۳۸/۱۱ درصد از جمعیت ده سال و بالاتر را تشكیل می‌داده‌اند. این نسبت در نقاط شهری ۳۵/۵۳ درصد و در نقاط روستایی ۴۱/۱۸ درصد بوده است. از جمعیت فعال این استان ۸۸/۷۰ درصد را مردان و ۱۱/۳۰ درصد را زنان تشكیل می‌داده‌اند.
از جمعیت شاغل ده سال و بالاتر استان ۳۳/۶۴ درصد را در گروه‌های عمدهٔ كشاورزی، شكار، جنگلداری و «ماهیگیری»، ۱۱/۰۶ درصد در گروه عمدهٔ «عمده‌فروش و خرده‌فروش، تعمیر وسایل نقلیهٔ موتوری و …»، ۱۲/۱۰ درصد در گروه عمدهٔ صنعت (ساخت) و ۴۳/۲۱ درصد نیز در سایر گروه‌های عمدهٔ فعالیت‌های اقتصادی به كار اشتغال داشته‌اند.
استان آذربایجان غربی یكی از مناطق مستعد كشاورزی كشور است. این استان ۲/۶ درصد مساحت كشور را در بر می‌گیرد، در حالی كه اراضی آن بیش از ۶ درصد كل اراضی مزروعی كشور را شامل می‌شود. از این نظر استان آذربایجان غربی دارای رتبهٔ پنجم در كل كشور است.
ویژگی‌ها و خصوصیات طبیعی و اقلیمی استان بر توان بالقوهٔ كشاورزی استان افزوده است. جمع نزولات جوی حوزه‌های آبریز استان ۱۹ میلیارد مترمكعب می‌باشد. بیش از ۴۱ رودخانهٔ‌ فصلی و دائمی در استان جریان دارد كه می‌‌تواند جهت بهره‌برداری كشاورزی سودمند باشد. از جملهٔ‌ این مزیت‌ها، كوهستانی بودن منطقه است كه خود در وسعت مراتع استان نقش مهمی دارد. كل مراتع استان در حدود ۰۰۰۸۵۶۱ هكتار است.
علاوه بر موارد فوق وجود ایلات و عشایر كه معیشت آنها در درجهٔ اول از طریق دامداری و در درجهٔ دوم با كشاورزی تأمین می‌گردد، در دامداری استان نقش قابل توجهی دارند. در سطح استان نزدیك به ۳۴۲۹۶۷۸ واحد دامی از انواع مختلف نگهداری می‌‌گردد. همچنین دراین استان تعداد ۷۷ واحد دامداری صنعتی با ظرفیت ۶۱۶۰ گاو اصیل و تعداد ۳۱۲ واحد نیمه صنعتی كه تعداد ۱۳۶۰ رأس دام را نگهداری می‌كنند، وجود دارد.
طیور استان به صورت صنعتی و سنتی تولید می‌شود كه نوع صنعتی آن به صورت مرغداری‌های گوشتی و تخمی است. تعداد این نوع از واحدهای استان ۲۴۳ واحد است كه تعداد ۲۳۱ واحد آن گوشتی با ظرفیت ۴۷۰۰۱۵۳ قطعه در هر دوره و ۱۲ واحد آن تخم‌‌گذار با ظرفیت ۰۰۰۳۶۰ قطعه مرغ تخم‌گذار است.
همچنین در سطح استان ۰۰۰۲۵۰ كندوی زنبور عسل نگهداری می‌شود كه دویست هزار كندوی آن مدرن و پنجاه هزار دیگر كندوی سنتی است كه میزان تولید آنها در پایان سال ۱۳۷۰ حدود ۲۰۰۰ تن بود.
بخش شیلات و آبزیان استان شامل استخرهای پرورش به تعداد ۳۰ واحد می‌باشد كه ۲۸ واحد آن به پرورش ماهیان گرم آبی و ۲ واحد دیگر به ماهیان سرد آبی اختصاص دارد. كل ظرفیت تولید این واحدها معادل ۸۲۸ تن در سال می‌باشد. علاوه بر آن صید ماهی از سدهای ارس، مهاباد و سایر سدهای استان و رودخانه‌‌ها و آبگیرهای طبیعی نیز صورت می‌‌گیرد كه كل صید استان در سال ۱۳۷۰ معادل ۱۱۸۰ تن بوده است.
بررسی تركیب كارگاه‌های موجود استان نشان می‌دهد،‌ دو گروه صنعتی كانی‌های غیرفلزی و غذایی – دارویی در بین سایر صنایع بالاترین تعداد و بیشترین میزان اشتغال را دارد. این دو گروه جمعاً ۶۸/۵ درصد از تعداد كارگاه‌ها و ۸۵/۴ درصد از شاغلین صنایع را به خود اختصاص داده‌اند.
استان آذربایجان غربی از نظر اكتشاف و بهره‌برداری منابع معدنی نسبت به سایر استان‌های كشور در وضع مطلوبی قرار ندارد. مطالعات اخیر نشان داده است كه در برخی از مناطق استان معادن مهمی وجود دارد، ولی هنوز در جهت بهره‌برداری از آنها اقدام جدی صورت نگرفته است.
معادنی كه هم اكنون در استان آذربایجان غربی فعال هستند عمدتاً مشتمل بر معادن مصالح و سنگ‌های ساختمانی است. علاوه بر آن معادنی چون گرانیت، تراورتن، نمك آبی، نمك سنگی، میكا، زرنیخ، تالك، خا‌ك‌‌نسوز و پوكهٔ معدنی نیز در استان وجود دارد كه هم اكنون بهره‌برداری می‌شوند. همچنین ذخایری از مواد معدنی سرب و روی و طلا در تكاب، ذغال‌سنگ در میاندوآب و خاك نسوز در بوكان كشف شده است كه هنوز بهره‌برداری از آنها شروع نشده است. در سال‌های اخیر اقداماتی جهت شناسایی معادن سیلیس و مواد معدنی فلزی و غیرفلزی در استان صورت گرفته است.
همان‌‌گونه كه قبلاً نیز گفته شد استان آذربایجان غربی تنها استان كشور است كه با چند كشور مرز مشترك دارد. این امر چندین مبدأ ورود و خروج كالا و مسافر را در سطح استان به وجود آورده و زمینه‌های تبدیل آن را به یكی از مهم‌ترین مراكز تجاری بین‌‌المللی كشور فراهم آورده است. همچنین نزدیك‌‌ترین خط راه‌آهن ایران به اروپا از این استان عبور می‌‌كند.
احداث بزرگراه شهید كلانتری همراه با تقویت مراكز تخلیه و نگهداری و توزیع كالا می‌تواند نقش بازرگانی استان را در سطح فرااستانی و حتی بین‌المللی ارتقاء بخشد و در تقسیم كار ملی عملكرد منحصر به فردی را به وجود آورد.

ایران اتاق