روستای وفس

روستای تاریخی و بزرگ «وفس» در شمال غربی استان مركزی و شمال شهرستان كمیجان قرار دارد.
منطقه وفس با قدمت چند هزار ساله دارای گویش وفسی، آب و هوای بسیار مطبوع، آب فراوان، باغات و زمین‌های زراعی و چشم‌اندازهای بسیار زیبا است. نام این منطقه به صورت‌های گوناگون ازجمله وفس Vafs، وبس Vabs، وَوس Waus، وُوس Waūs.تلفظ می‌شود.

روستای وفس در شمال غربی استان مركزی و شمال شهرستان كمیجان قرار دارد و منطقه وفس یكی از مناطق قدیمی و سكونت گاه مادها بوده است.

در دوران اسلامی، این منطقه جزئی از ایالت جبال بود كه عراق عجم نامیده می‌شد. وفس در طول تاریخ اسلامی مركز استقرار و حكومت نایب الحكومه‌ها بود.

در اولین تقسیمات جغرافیایی ایران در سال ۱۳۱۶ شمسی، منطقه وفس به عنوان یكی از بخش های شهرستان اراك در نظر گرفته شد. بخش وفس سه منطقه وفس، بزچلو و شراء را در بر می‌ گرفت. وفس تا سال ۱۳۸۲شمسی، بخش بود و در این سال، بخش وفس حذف و شهرستان كمیجان جای آن را گرفت.

منطقه وفس تا سال ۱۳۸۲ به بخش وسیعی از شمال استان مركزی اطلاق می‌شد كه دربرگیرنده ۷۱ روستا با جمعیتی در حدود ۷۷۰۰۰ نفر بود، اما در آخرین تقسیمات «منطقه وفس» فقط به یك روستا كه همان «روستای وفس» می‌باشد محدود شد.

جمعیت فعلی این روستا، طبق آخرین سرشماری در حدود ۲۰۰۰ نفر می‌باشد كه در فصول بهار، تابستان و پاییز، این جمعیت به دو تا چند برابر می‌رسد.

روستای وفس از شمال به ساوه، از جنوب به كمیجان، از غرب به همدان و از شرق به تفرش محدود است. مساحت تقریبی این روستا ۲۰ كیلومتر مربع و ارتفاع آن از سطح دریا ۲۱۰۰ متر است.

وفس در حصاری از كوه‌های نسبتاً بلند واقع شده است و از سمت جنوب، مشرق و مغرب در محاصرهٔ كوهستان قرار دارد و تنها از سمت شمال به درختستانها و باغهای میوه منتهی می‌شود.

فاصله وفس تا شهر كمیجان ۱۸ كیلومتر و تا اراك مركز استان ۱۲۰ كیلومتر می‌باشد و این روستا در فاصله مساوی از همدان، ساوه و اراك واقع شده است.

روستای وفس از لحاظ ارتباطی در یك موقعیت بن بست واقع شده و تنها راه ارتباطی مهم آن، جاده‌ای آسفالته به طول ۱۸ كیلومتر است كه وفس را به كمیجان و از آنجا به سایر نقاط متصل می‌كند.

كوههای وفس بین كوههای همدان و تفرش قرار دارد و از سمت شمال شرقی به كوههای ساوه متصل می‌گردد، این كوهها در جنوب به صورت دیواری قرار گرفته‌اند و رشته‌ای از شرق به غرب كشیده شده به طوری كه عبور از آن فقط از طریق «گردنه حاجی رضوان» امكان‌پذیر است.

بلندترین قلهٔ این رشته كوه، «قله قلنجه» با ۲۷۴۵ متر ارتفاع می‌باشد. از دامنه شمالی چند رشته دیگر منشعب می‌شود و از جهت جنوب به شمال كشیده می‌شود. از ارتفاعات دیگر آن می‌توان به كوههای «هَرسهول»، «دی نساء»، «قلعه كهنه»، «گااُولَ»، «ماندر»، «گانِوَ»، «حاجی رضوان»، «دبرین»، «آبی رنگ»، «كلّه موشمای»، «كلّه اَیَنبار» و«كوه خیبر» اشاره كرد.

یكی از قدیمیترین و فقیرترین گویشها از جهت تعداد سخنگویان به آن، گویش وفسی می‌باشد. این گویش در منتهی الیه حدود مرزی استان مركزی با استان همدان، در شمال شهرستان اراك استفاده می‌شود؛ در روستای وفس و سه روستای همجوار، یعنی چهرقان در غرب و فرك و گورچان در شرق. این مناطق تقریباً در یك خط فرضی واقعند كه ساكنین این روستاها به این لهجه سخن می‌گویند؛ البته در گویش این روستاها به طور جزئی تفاوتهایی مشاهده می‌شود ولی اصل و مبنای آنها یكی است.

لهجه وفسی كه به «وُوسی» موسوم است بنا به آنچه پژوهشگران گفته‌اند، لهجه‌ای از تاتی است. ابراهیم دهگان در كتاب فقه اللغه در ضمن معرفی وفس و واقعه كشتار جمعی آن، گویش وفس را ‹‹ یكی از لهجه‌های قدیم پارسی باستان و شاخه‌ای از تاتی ›› می‌نامند.[۲] دكتر معین در جلد چهارم فرهنگ خود تحت عنوان ‹‹ وفسی ››(Vafsi) منسوب به وفس، لهجه اهالی وفس نام می‌برند.[۳] آقای افتخار زاده در كتاب گزیده‌ای بر دیوان همافر عراقی وفسی از قول نامبرده می‌نویسد: «نامبرده زبان خویش را تاتی خوانده است.» [۴] و همچنین در مجله «ایران كوده» م. مغدم كه درباره گویش دلیجان، آشتیان و وفس بحث كرده، لهجه وفس را تاتی خوانده است.

در فهلویات باباطاهر همدانی كلمات مشابه زیادی با گویش وفسی وجود دارد كه به نمونه‌هایی اشاره می‌شود:

«دیرم» (دارم) : تن محنت كشی دیرم خدایا، دل حسرت كشی دیرم خدایا
«ته» (تو) : بی ته یارب به بستان گل مرویا
«وینم» (ببینم) : گرم دسترس نبی آیم ته وینم
«بَسُم» (بشوم، بروم) : بسم آنان بوینم كه ته وینند
«بوره» (بیا) : دمی بوره بوین حالم ته دلبر
«سوته» (سوخته) : بوره سوته دلان با ما بنالیم
«واتنی» (گفتنی) : به كس درد دل مو واتنی نه

تخت‌كشی (گیوه‌كشی):

تخت‌كشی فن ساختن تخت گیوه است. این حرفه از قدیمی‌ترین صنایع دستی وفس می‌باشد كه از تاریخ پیدایش آن اطلاع دقیقی در دست نیست و منحصرا” در استان مركزی، در وفس و سنجان كه فاصله زیادی از آن دارد رونق داشته است.

این نوع تخت از پارچه‌های نخی و لباسهای مندرس كرباسی تهیه می‌شد كه امروزه بیشتر از شلوارهای كهنه جین استفاده می‌كنند به این ترتیب كه پود آن از این پارچه‌ها و به شكل نوارهایی نازك تهیه می‌شود و تار آن از پوست گاو می‌باشد و همچنین پنجه و پاشنه تخت را نیز از پوست گاو تهیه می‌كنند و بعد از اتصال تار و پود به هم، دور آن را حاشیه زده و اضافات آن را می‌برند و تخت درست می‌كنند كه به آن «تخت كهنه‌ای» یا «تخت ملكی» می‌گویند.

این حرفه مخصوص مردان بوده و افرادی كه تخت كشی، شغل اصلی آنها می‌باشد بیشتر در فصل تابستان و زمستان به اینكار مبادرت می‌ورزند و بقیه افرادی كه به كشاورزی یا كار دیگر مشغول می‌باشند در اوقات فراغت به تخت كشی می‌پردازند.

رویه چینی (گیوه چینی):

این هنر مخصوص زنان روستا می‌باشد و آنان با استفاده از نخ تابیده در ضخامتهای مختلف، كه اصطلاحا آن را یك لایه یا چند لایه گویند، و سوزن مخصوص به گیوه چینی می‌پردازند. گیوه یا مستقیما بر روی «تخت ملكی» بافته می‌شود و یا ابتدا روی تختهٔ مخصوص بافته می‌شود و بعد از اتمام كار آن را جدا كرده و به روی تخت اصلی می‌دوزند.

قالی بافی، جاجیم بافی، سبد بافی، تهیه نمد از جمله مشاغل رایج در روستای وفس است.

از مردان علمی و ادبی وفس می‌توان به شخصیتهای چون «آیت‌الله شیخ عبدالنبی وفسی عراقی(مرجع تقلید)»، «سید عبدالحمید (اولین شهید مشروطیت)»، «همافر عراقی»، «میرزا رفیعا»، «ابوالقاسم خاكی» و دیگر بزرگان اشاره كرد.

از شخصیت‌های بنام دیگر این روستا می‌توان به مرحوم حاج محمد خان دارابی(حكیم گیاهی)،علیرضا ملائی ،علی قلی خان، سرهنگ عطاءا.. نبوی، سید محمود نبوی(اولین وكیل دادگستری)و محمد رضا اشراق (اولین قاضی دیوان عالی كشور) دكتر فریدون و سید حبیب الهگ نبوی اشاره كرد.

روستای زیبای وفس در حصاری از كوه‌های نسبتاً بلند واقع شده است و از سمت جنوب، مشرق و مغرب در محاصرهٔ كوهستان قرار دارد و تنها از سمت شمال به درختستانها و باغهای میوه منتهی می‌شود.آخرین اظهار نظر سرپرست میرتث فرهنگی استان مركزی از تلاش برای تبدیل كردن این روستا به هدف گردشگری كشور و روستاهایی مانند ماسوله و ابیانه است.

یكی از قدیمیترین و فقیرترین گویشها از جهت تعداد سخنگویان به آن، گویش وفسی است كه در منتهی الیه حدود مرزی استان مركزی با استان همدان، در شمال شهرستان اراك استفاده می‌شود.

در روستای وفس و سه روستای همجوار، یعنی چهرقان در غرب و فرك و گورچان در شرق، به این لهجه سخن می‌گویند، البته در گویش این روستاها به طور جزئی تفاوتهایی مشاهده می‌شود ولی اصل و مبنای آنها یكی است.

در فهلویات باباطاهر همدانی كلمات مشابه زیادی با گویش وفسی وجود دارد مانند، دیرم به مفهوم دارم.

تن محنت كشی دیرم خدایا، دل حسرت كشی دیرم خدایا
گویش وفسی یادگاری از زبان باستانی تاتی به گواه پژوهش‌ها

لهجه وفسی كه به ” وُوسی” موسوم است بنا به آنچه پژوهشگران گفته ‌اند، لهجه‌ای از زبان باستانی تاتی است.

ابراهیم دهگان در كتاب فقه اللغه در ضمن معرفی وفس و واقعه كشتار جمعی آن، گویش وفس را یكی از لهجه‌های قدیم پارسی باستان و شاخه‌ای از تاتی می‌نامند.

دكتر معین در جلد چهارم فرهنگ خود تحت عنوان وفسی (Vafsi) منسوب به وفس، لهجه اهالی وفس نام می‌برند.

آب و هوای دلچسب بهاری در سرزمین فسیل های آهكی:

وفس با آب و هوای دلچسب، چشم اندازهای طبیعی، مزارع و باغ ها، چشمه های آب فراوان، بافت تاریخی منحصر بفرد و قابلیت های ورزش های كوهستانی اش در قلب كوهستان و در میان كوههای با ارتفاع زیاد قرار گرفته است. برخی گردشگران خبر از وجود فسیل خایی در كوهها و صخره های این روستا خبر می دهند.

آنان بر این باورند، كوههایی كه روستای زیبای وفس را محصور كرده از نوع آهكی و رسوبی است و در این كوهها بقایای موجودات زنده كه در لایه های زمین مانده اند به وفور دیده می شود.

از كوهنوردی تا غارنوردی در وفس

بلندترین نقطه‏ ی وفس، كوه قلنجه با ارتفاعی در حدود ۲۷۴۵ متر در جنوب وفس و پست‏ترین نقطه آن محلی در دشت وسیع انجمن در شمال وفس با ارتفاعی در حدود ۱۵۵۰ متر است.

خانه های مسكونی روستا با بافتی متراكم در یك طبقه با ایوان و سقف مسطح بر روی دامنه‏ كوهها ساخته شده‏اند و كوچه باغ های پیچ در پیچ آن با درختان سایه دار جلوه بسیار زیبایی دارند.

باغات ایجاد شده در میان دره‏ها و زمین های زراعی در شیب كوهپایه‏ها چشم اندازی بسیار تماشایی به این منطقه بخشیده است، هم امگان كوهنوردی است هم غارنوردی.

منطقه بكر وفس دارای امامزاده ای به نام امامزاده حاجی رضوان است كه گردشگرانی كه به وفس می روند از زیارت آن دریغ نمی‌كنند.

این امامزاده با جاذبه‌های معنوی در تكاپوی دیدن جاذبه‌ها، آرامش خاصی به بازدیدكنندگان می‌بخشد.